Holokaust je genocid nad Jevrejima, sistematski planiran i sproveden u delo od strane nemačkih nacista i njihovih pomagača tokom Drugog svetskog rata širom okupirane Evrope.

Za vreme drugog svetskog rata desili su se i drugi strahoviti zločini kakav je bio genocid nad Srbima u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, genocid nad Romima, masovno ubistvo osoba sa mentalnim ili fizičkim invaliditetom u Nemačkoj, kao i masovni zločini nad civilnim stanovništvom Sovjetskog Saveza, da pomenemo samo neke. Svih žrtava se moramo sećati sa poštovanjem i pijetetom, kao što i sve zločine treba istraživati objektivno i naučno upravo zato da bismo razumeli njihove specifičnosti, društveno-istorijske procese koji su do zločina doveli, ko su bili počinioci, žrtve i drugi protagonisti, i obim posledica koje se često osećaju do današnjeg dana.

U slučaju stradanja Srba, Jevreja i Roma za vreme Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, naročito u Srbiji i NDH, sva tri naroda su bila na meti okupatora i njihovih pomagača, kao što su to bili i pripadnici pokreta otpora i drugi antifašisti. Na mnogim stratištima su zajedno ubijani, mnogi su se zajedno borili protiv okupatora. Sva tri naroda dele jedinstvenu antifašističku tradiciju koju sa ponosom treba negovati.

Uništenje Jevreja kao prioritet nacističke ideologije

Vođeni nacističkom ideologijom baziranom na biološkom rasizmu i ideji da je ”arijevska rasa” superiornija u odnosu na druge, nacisti definišu strateške ciljeve koje smatraju presudnim za budućnost nemačkog naroda:
potrebno je obezbediti ”životni prostor” (nove teritorije), a ”niže rase” treba ili potpuno uništiti, ili porobiti.

Po nacističkom tumačenju u ”niže rase” su spadali i Sloveni, i Romi, ali prvi, najvažniji i ”najopasniji” su bili Jevreji. Razlozi da su upravo Jevreji predstavljeni kao ”glavni neprijatelji nemačke rase” leže u dugoj tradiciji antisemitizma, odnosno mržnje prema Jevrejima, koju su nacisti u svojoj populističkoj političkoj ideologiji zloupotrebili da razbuktaju animozitet većine stanovništva prema jednoj manjinskoj grupi – Jevrejima – označavajući ih kao glavne krivce za sva svetska zla. Na tom istom talasu mržnje nacisti su pokušali da izgrade osećaj nacionalnog jedinstva i čitav identitet nemačkog naroda, pripremajući ga za ”neminovni i opravdani” rat za ”odbranu i opstanak nemačkog naroda”.

Držeći se svojih prioritetnih strateških ciljeva, u toku Drugog svetskog rata nemački nacisti sprovode dva paralelna plana: vojno osvajanje novih teritorija, i uništavanje Jevreja. Ova dva procesa su bivala prilagođavana lokalnim situacijama u različitim pokorenim zemljama i teritorijama.

Uništenje Jevreja nemački nacisti su planski i sinhronizovano sprovodili u celoj okupiranoj Evropi, uz manje ili veće aktivno učešće lokalnih pomagača. Ovaj proces je eskalirao od oduzimanja građanskih prava jevrejima, preko pljačke imovine, deportacije, geotizacije, sve do masovnih ubistava, kulminirajući u ”industriji smrti”. Najveći broj evropskih Jevreja živeo je u Istočnoj Evropi. Praktično dve trećine svih Jevreja u Evropi živelo je na teritorijama Poljske, Sovjetskog Saveza (što uključuje današnje teritorije pribaltičkih zemalja, Ukrajine, Rusije, Belorusije i Moldavije) i Rumunije. Napad Nemačke na Sovjetski savez označava prelomni trenutak, kada u kratkom roku Nemačka uspeva da osvoji veliki deo ove teritorije. U narednih nekoliko meseci desiće se neka od najstrašnijih masovnih ubistava u istoriji: Jaši, Lavov, Kamjanjec-Podiljski, Babi Jar… Više od dva miliona Jevreja sa teritorija Sovjetskog saveza su streljani i bačeni u masovne grobnice u okviru talasa zločina koji danas nazivaju i ”Holokaust mecima”. Više od 40% ukupnih jevrejskih žrtava Holokausta je ubijeno na ovakav način. Drugo strašno poglavlje izvršenja plana o uništenju evropskih Jevreja odvijalo se u logorima smrti, među kojima su najozloglašeniji logori Helmno, Belzec, Majdanek, Sobibor, Treblinka i Aušvic. U tim logorima stradaće najveći broj od 3 miliona poljskih Jevreja, kao i jevrejska populacija zemalja zapadne, centralne i jugoistočne Evrope. Osim logora smrti kojima su upravljali Nemački nacisti postojali su i drugi, kakav je između ostalih bio Jasenovac u Nezavisnoj državi Hrvatskoj kojim su upravljali ustaše. U mnogim logorima su osim Jevreja stradali i Poljaci, zarobljeni vojnici Crvene armije, Romi, i drugi, a u logorima u Nezavisnoj državi Hrvatskoj najvećim brojem Srbi.

Do koje mere je uništenje Jevreja nacistima bilo prioritetno pokazuje činjenica da su, čak i u periodu kada su već bili potpuno svesni da će izgubiti rat, nacisti ubrzali uništavanje Jevreja dovozeći ih organizovano vozovima iz cele Evrope i ubijajući ih u monstruoznim kompleksima logora smrti.

Tako i stradanje Jevreja u Srbiji valja sagledati u kontekstu evropskog Holokausta, kao deo šireg plana o uništenju Jevreja u Evropi. Ubijanje jevreja u Srbiji nacisti kombinuju sa gušenjem snažnog pokreta otpora koji se naročito rasplamsao u toku leta 1941. i dosegao svoj vrhunac oslobođenjem dela teritorije i stvaranjem Užičke republike krajem septembra 1941. Nemački okupatori radikalnim merama pokušavaju da uguše ustanak, streljajući u odmazdama hiljade građana. U okviru ovih odmazdi najveći broj muškaraca Jevreja je streljan već na jesen 1941. Preostali Jevreji, uglavnom žene i deca, ubijeni su korištenjem gasnog kamiona – dušegupke, u Jevrejskom logoru Zemun na Sajmištu.

Iako su Holokaust u Srbiji planirali i sproveli nacisti, važno je reći da su im pomagali i srpski kolaboracionisti, kako u sprovođenju terora nad građanima, hapšenju i ubijanju rodoljuba i pripadnika pokreta otpora, tako i u pljačkanju i uništavanju jevrejske populacije na teritoriji Srbije pod nemačkom okupacijom.

Do koje mere je uništenje Jevreja Nemcima bilo prioritetno i u Srbiji jasno se vidi upravo na primeru logora na Sajmištu, gde su nacisti prvo pobili sve jevrejske žene i decu, i tek posle toga logor preorijentisali na druge ciljeve – gušenje ustanka i obezbeđivanje radne snage za Hitlerovu ratnu mašineriju.

Katastrofalne posledice Holokausta

Ideološka pozadina kojim je opravdavan i motivisan, način na koji je pripreman i izveden, te obim i masovnost zločina nad Jevrejima u Evropi čine Holokaust jedinstvenim zločinom u istoriji čovečanstva. Kao rezultat, evropska Jevrejska populacija je tokom Holokausta gotovo potpuno uništena. Na žalost, i Jevreji u Srbiji su gotovo sasvim nestali u Holokaustu.

Na mnogim mestima u Evropi preostale malobrojne grupe preživelih Jevreja nisu uspevale da ožive nekadašnji život jevrejskih zajednica. Od malog broja preživelih mnogi su se posle rata iselili u Izrael. Proces padanja u zaborav žrtava i nekadašnjeg života Jevreja je neumitno nastavljen i u decenijama posle rata. Čuveni pisac Eli Vizel je jednom rekao: ”Zaboraviti ubijene bi bilo kao da ih ubijamo po drugi put”. To bi, u stvari, značilo da su nacisti uspeli u svojim namerama da potpuno unište Jevreje i izbrišu sve tragove njihovog postojanja.

Učimo o našoj zajedničkoj prošlosti – i budućnosti

Zbog svega toga je istraživanje, učenje i sećanje na Holokaust veoma važno, ne samo zato što je to civilizacijska, moralna i ljudska obaveza, nego i zato što učeći o našem zajedničkom životu sa Jevrejima učimo i o sebi i sopstvenoj istoriji, i bolje je razumemo. Između ostalog, proces usvajanja savremenih vrednosti tolerancije, nediskriminacije, i poštovanja ljudskih i građanskih prava kao opštih civilizacijskih vrednosti započeo je nakon Drugog svetskog rata, nakon što se svet suočio sa obimom i strahotama zločina koje su nacisti i njihovi pomagači počinili, među kojima jedinstveno mesto ima upravo Holokaust.

Posebno u srpskom narodu koji ima snažnu antifašističku tradiciju, i koji je i sam podneo strahovite žrtve kao meta terora i genocida, kao i u borbi protiv nacizma, istraživanje, učenje i sećanje na Holokaust treba da je prirodan i sastavni deo sećanja na sopstvenu istoriju.

Upoznavajući i razumevajući našu prošlost kroz edukaciju o Holokaustu mi doprinosimo očuvanju sećanja na jevrejske i sve ostale žrtve nacističkih zločina, očuvanju i unapređenju civilizacijskih i demokratskih vrednosti društva u kojem živimo, i učimo kako da učinimo sve da se zločini kavi su počinjeni za vreme Drugog svetskog rata više nikada ne ponove.