Holokaust je genocid nad Jevrejima, sistematski planiran i sproveden u delo od strane nemačkih nacista i njihovih pomagača tokom Drugog svetskog rata širom okupirane Evrope.
Za vreme drugog svetskog rata desili su se i drugi strahoviti zločini kakav je bio genocid nad Srbima u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, genocid nad Romima, masovno ubistvo osoba sa mentalnim ili fizičkim invaliditetom u Nemačkoj, kao i masovni zločini nad civilnim stanovništvom Sovjetskog Saveza, da pomenemo samo neke. Svih žrtava se moramo sećati sa poštovanjem i pijetetom, kao što i sve zločine treba istraživati objektivno i naučno upravo zato da bismo razumeli njihove specifičnosti, društveno-istorijske procese koji su do zločina doveli, ko su bili počinioci, žrtve i drugi protagonisti, i obim posledica koje se često osećaju do današnjeg dana.
U slučaju stradanja Srba, Jevreja i Roma za vreme Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, naročito u Srbiji i NDH, sva tri naroda su bila na meti okupatora i njihovih pomagača, kao što su to bili i pripadnici pokreta otpora i drugi antifašisti. Na mnogim stratištima su zajedno ubijani, mnogi su se zajedno borili protiv okupatora. Sva tri naroda dele jedinstvenu antifašističku tradiciju koju sa ponosom treba negovati.
Autor:
Miško Stanišić
Terraforming
Uništenje Jevreja kao prioritet nacističke ideologije
Vođeni nacističkom ideologijom baziranom na biološkom rasizmu i ideji da je ”arijevska rasa” superiornija u odnosu na druge, nacisti definišu strateške ciljeve koje smatraju presudnim za budućnost nemačkog naroda: potrebno je obezbediti ”životni prostor” (nove teritorije), a ”niže rase” treba ili potpuno uništiti, ili porobiti.
Po nacističkom tumačenju u ”niže rase” su spadali i Sloveni, i Romi, ali prvi, najvažniji i ”najopasniji” su bili Jevreji. Razlozi da su upravo Jevreji predstavljeni kao ”glavni neprijatelji nemačke rase” leže u dugoj tradiciji antisemitizma, odnosno mržnje prema Jevrejima, koju su nacisti u svojoj populističkoj političkoj ideologiji zloupotrebili da razbuktaju animozitet većine stanovništva prema jednoj manjinskoj grupi – Jevrejima – označavajući ih kao glavne krivce za sva svetska zla. Na tom istom talasu mržnje nacisti su pokušali da izgrade osećaj nacionalnog jedinstva i čitav identitet nemačkog naroda, pripremajući ga za ”neminovni i opravdani” rat za ”odbranu i opstanak nemačkog naroda”.
Držeći se svojih prioritetnih strateških ciljeva, u toku Drugog svetskog rata nemački nacisti sprovode dva paralelna plana: vojno osvajanje novih teritorija, i uništavanje Jevreja. Ova dva procesa su bivala prilagođavana lokalnim situacijama u različitim pokorenim zemljama i teritorijama.
Uništenje Jevreja nemački nacisti su planski i sinhronizovano sprovodili u celoj okupiranoj Evropi, uz manje ili veće aktivno učešće lokalnih pomagača. Ovaj proces je eskalirao od oduzimanja građanskih prava jevrejima, preko pljačke imovine, deportacije, geotizacije, sve do masovnih ubistava, kulminirajući u ”industriji smrti”. Najveći broj evropskih Jevreja živeo je u Istočnoj Evropi. Praktično dve trećine svih Jevreja u Evropi živelo je na teritorijama Poljske, Sovjetskog Saveza (što uključuje današnje teritorije pribaltičkih zemalja, Ukrajine, Rusije, Belorusije i Moldavije) i Rumunije. Napad Nemačke na Sovjetski savez označava prelomni trenutak, kada u kratkom roku Nemačka uspeva da osvoji veliki deo ove teritorije. U narednih nekoliko meseci desiće se neka od najstrašnijih masovnih ubistava u istoriji: Jaši, Lavov, Kamjanjec-Podiljski, Babi Jar… Više od dva miliona Jevreja sa teritorija Sovjetskog saveza su streljani i bačeni u masovne grobnice u okviru talasa zločina koji danas nazivaju i ”Holokaust mecima”. Više od 40% ukupnih jevrejskih žrtava Holokausta je ubijeno na ovakav način. Drugo strašno poglavlje izvršenja plana o uništenju evropskih Jevreja odvijalo se u logorima smrti, među kojima su najozloglašeniji logori Helmno, Belzec, Majdanek, Sobibor, Treblinka i Aušvic. U tim logorima stradaće najveći broj od 3 miliona poljskih Jevreja, kao i jevrejska populacija zemalja zapadne, centralne i jugoistočne Evrope. Osim logora smrti kojima su upravljali Nemački nacisti postojali su i drugi, kakav je između ostalih bio Jasenovac u Nezavisnoj državi Hrvatskoj kojim su upravljali ustaše. U mnogim logorima su osim Jevreja stradali i Poljaci, zarobljeni vojnici Crvene armije, Romi, i drugi, a u logorima u Nezavisnoj državi Hrvatskoj najvećim brojem Srbi.
Do koje mere je uništenje Jevreja nacistima bilo prioritetno pokazuje činjenica da su, čak i u periodu kada su već bili potpuno svesni da će izgubiti rat, nacisti ubrzali uništavanje Jevreja dovozeći ih organizovano vozovima iz cele Evrope i ubijajući ih u monstruoznim kompleksima logora smrti.
Tako i stradanje Jevreja u Srbiji valja sagledati u kontekstu evropskog Holokausta, kao deo šireg plana o uništenju Jevreja u Evropi. Ubijanje jevreja u Srbiji nacisti kombinuju sa gušenjem snažnog pokreta otpora koji se naročito rasplamsao u toku leta 1941. i dosegao svoj vrhunac oslobođenjem dela teritorije i stvaranjem Užičke republike krajem septembra 1941. Nemački okupatori radikalnim merama pokušavaju da uguše ustanak, streljajući u odmazdama hiljade građana. U okviru ovih odmazdi najveći broj muškaraca Jevreja je streljan već na jesen 1941. Preostali Jevreji, uglavnom žene i deca, ubijeni su korištenjem gasnog kamiona – dušegupke, u Jevrejskom logoru Zemun na Sajmištu.
Iako su Holokaust u Srbiji planirali i sproveli nacisti, važno je reći da su im pomagali i srpski kolaboracionisti, kako u sprovođenju terora nad građanima, hapšenju i ubijanju rodoljuba i pripadnika pokreta otpora, tako i u pljačkanju i uništavanju jevrejske populacije na teritoriji Srbije pod nemačkom okupacijom.
Do koje mere je uništenje Jevreja Nemcima bilo prioritetno i u Srbiji jasno se vidi upravo na primeru logora na Sajmištu, gde su nacisti prvo pobili sve jevrejske žene i decu, i tek posle toga logor preorijentisali na druge ciljeve – gušenje ustanka i obezbeđivanje radne snage za Hitlerovu ratnu mašineriju.
Stradanje Jevreja u Srbiji valja sagledati u kontekstu evropskog Holokausta, kao deo šireg plana o uništenju Jevreja u Evropi
Katastrofalne posledice Holokausta
Ideološka pozadina kojim je opravdavan i motivisan, način na koji je pripreman i izveden, te obim i masovnost zločina nad Jevrejima u Evropi čine Holokaust jedinstvenim zločinom u istoriji čovečanstva. Kao rezultat, evropska Jevrejska populacija je tokom Holokausta gotovo potpuno uništena. Na žalost, i Jevreji u Srbiji su gotovo sasvim nestali u Holokaustu.
Na mnogim mestima u Evropi preostale malobrojne grupe preživelih Jevreja nisu uspevale da ožive nekadašnji život jevrejskih zajednica. Od malog broja preživelih mnogi su se posle rata iselili u Izrael. Proces padanja u zaborav žrtava i nekadašnjeg života Jevreja je neumitno nastavljen i u decenijama posle rata. Čuveni pisac Eli Vizel je jednom rekao: ”Zaboraviti ubijene bi bilo kao da ih ubijamo po drugi put”. To bi, u stvari, značilo da su nacisti uspeli u svojim namerama da potpuno unište Jevreje i izbrišu sve tragove njihovog postojanja.
Zaboraviti ubijene bi bilo kao da ih ubijamo po drugi put
Učimo o našoj zajedničkoj prošlosti – i budućnosti
Zbog svega toga je istraživanje, učenje i sećanje na Holokaust veoma važno, ne samo zato što je to civilizacijska, moralna i ljudska obaveza, nego i zato što učeći o našem zajedničkom životu sa Jevrejima učimo i o sebi i sopstvenoj istoriji, i bolje je razumemo. Između ostalog, proces usvajanja savremenih vrednosti tolerancije, nediskriminacije, i poštovanja ljudskih i građanskih prava kao opštih civilizacijskih vrednosti započeo je nakon Drugog svetskog rata, nakon što se svet suočio sa obimom i strahotama zločina koje su nacisti i njihovi pomagači počinili, među kojima jedinstveno mesto ima upravo Holokaust.
Posebno u srpskom narodu koji ima snažnu antifašističku tradiciju, i koji je i sam podneo strahovite žrtve kao meta terora i genocida, kao i u borbi protiv nacizma, istraživanje, učenje i sećanje na Holokaust treba da je prirodan i sastavni deo sećanja na sopstvenu istoriju.
Upoznavajući i razumevajući našu prošlost kroz edukaciju o Holokaustu mi doprinosimo očuvanju sećanja na jevrejske i sve ostale žrtve nacističkih zločina, očuvanju i unapređenju civilizacijskih i demokratskih vrednosti društva u kojem živimo, i učimo kako da učinimo sve da se zločini kavi su počinjeni za vreme Drugog svetskog rata više nikada ne ponove.
učenje i sećanje na Holokaust treba da je prirodan i sastavni deo sećanja na sopstvenu istoriju
Zloupotreba sećanja
Prošlost može da se zloupotrebljava u svrhu rasplamsavanja nacionalizma, straha i mržnje.
Iskrena, smislena i hrabra kultura sećanja sa pijetetom pamti žrtve i tretira ih kao individue i ljudska bića, a ne brojeve i stereotipe. Iskrena, smislena i hrabra kultura sećanja se fokusira na život, a ne na smrt. U takvoj kulturi sećanja umesto pojednostavljenih odgovora postavljaju se teška i kompleksna pitanja.
Iskrena, smislena i hrabra kultura sećanja doprinosi razvoju kritičkog mišljenja i pluralističkog društvenog dijaloga o izazovima i problemima sa kojima se susrećemo danas. Takva kultura sećanja tretira zločine iz prošlosti kao upozorenje da smo i kao pojedinci i kao društvo odgovorni i obavezni da aktivno negujemo, jačamo i branimo upravo one društvene vrednosti i prava koja su žrtvama bila uskraćena: poštovanje građanskih i ljudskih prava i vladavinu prava i zakona u demokratskoj pravnoj državi.
Iskrena, smislena i hrabra kultura sećanja ne zloupotrebljava prošlost i ne rasplamsava nacionalizam, mržnju ili strah.
Stradanje Jevreja u Srbiji za vreme Drugog svetskog rata
Evropa
U Evropi je pre Drugog svetskog rata živelo oko 9.500.000 Jejevreja. Nemački nacisti i njihovi pomagači su planski i sistematski ubili oko 6.000.000.
Jevreja u Evropi
izgubilo život
Jevreja u Jugoslaviji
izgubilo život
Jugoslavija
U Kraljevini Jugoslaviji je pre Drugog svetskog rata živelo oko 82.000 Jevreja, od čega 34.777 u Srbiji. Jevreji su bili veoma mala zajednica, čineći tek oko 0,6% ukupnog stanovništva Kraljevine Jugoslavije.
Od oko 82.000 jugoslovenskih Jevreja, život je izgubilo 67.000 (81,7%). Ako se ovim brojevima doda oko 4.000 jevrejskih izbeglica, to znači da je od ukupno 86.000 Jevreja koje je rat zatekao u Jugoslaviji život izgubilo njih 71.000 (82,56%).
Srbija
Na celoj teritoriji Srbije uključujući teritoriju pod Nemačkom okupacijom i delove anektirane od strane Mađarske, Nezavisne države Hrvatske, Bugarske i Italije, od 34.777 Jevreja (uključujući i 1.200 jevrejskih izbeglica iz Centralne Evrope) stradalo je 28.224 odnosno 81,16% jevrejske populacije.
Jevreja u Srbiji
izgubilo život
Srbija pod Nemačkom okupacijom
U Srbiji pod nemačkom okupacijom (uključujući Banat pod upravom folksdojčera) do rata je živelo ukupno 16.600 Jevreja, kao i oko 1.200 Jevreja izbeglica iz srednje Evrope, uglavnom iz Austrije, Češke i Poljske, koje je rat zatekao u Jugoslaviji. Od ukupno 17.800 Jevreja koje je rat zatekao u Srbiji pod nemačkom okupacijom život je izgubilo ukupno njih oko 14.800 (83,1%). Od ovog broja, njih 6.320 (42,5%) život je izgubilo u Jevrejskom logoru na Beogradskom sajmištu. Od 6.400 Jevreja zatočenih u Jevrejskom logoru na Sajmištu ubijeno je čitavih 98.75%.
Delovi Srbije pod Mađarskom, Bugarskom, Italijom i NDH
Iako su i drugi okupatori vršili zločine, pljačkali i ubijali Jevreje, Nemci su glavni pokretači, organizatori i najvećim delom počinioci Holokausta u Srbiji, uključujući i teritorije Srbije koje su pod kontrolom Mađarske, Bugarske i Italije.
– Krajem aprila 1944. Mađari hapse Jevreje iz Bačke, i predaju ih Nemcima koji ih deportuju u logor smrti Aušvic-Birkenau.
– Marta 1943. Bugari predaju Jevreje iz Makedonije i Pirota Nemcima koji ih deportuju u logor smrti Treblinku.
– Posle kapitulacije Italije, Nemci deportuju Jevreje sa Kosova i Metohije u logor Bergen-Belzen.
– Izuzetak je ustaška NDH: sremski Jevreji su najvećim delom ubijeni u Jasenovcu.
Jevreji u pokretu otpora i pomoć Jevrejima
Putevi spasa
Jevreji koji su uspeli da se izvuku iz gradova sakrivali su se uglavnom na srpskom selu sa identitetom srpskih izbeglica iz drugih delova Jugoslavije, uglavnom kao izbeglice iz NDH. Drugi koji su uspeli da se domognu okupiranih teritorija pod Italijom ili Mađarskom, bekstvom iz nemačke okupacione zone su, makar u prvo vreme, uspeli da se spasu.
Mnogi su pomagali Jevrejima da se sakriju, sklone, pobegnu i spasu, na različite načine. Nekada je trebalo dobaviti lažna dokumenta, nekada je bilo dovoljno ponuditi hranu i sklonište za jednu noć, nekada su ljudi rizikovali sopstvene, i živote svojih porodica, skrivajući Jevreje u svojim kućama, ambarima, štalama i drugim skrovištima. Za pomaganje Jevrejima Izrael je do 2016. godine dodelio 129 priznanja ”Pravednik među narodima” građanima Srbije koji su rizikujući svoj život spasili Jevreje.
Jevreji u pokretu otpora
Jevreji su se aktivno priključivali partizanskom pokretu. 4.556 Jevreja je učestvovalo u narodnooslobodilačkoj borbi. Za Narodnog heroja je proglašeno 10, a 14 Jevreja je dostiglo čin generala Jugoslovenske armije.
4.556 Jevreja je učestvovalo u narodnooslobodilačkoj borbi, u partizanskom pokretu. Zbog izuzetne hrabrosti i zasluga u borbi protiv okupatora, za Narodnog heroja je proglašeno 10, a 14 Jevreja je dostiglo čin generala Jugoslovenske armije.
Kako izučavamo istoriju?
Istorijska građa
Ubrzo nakon oslobođenja Beograda, u novembru 1944. godine formirana je Anketna komisije za utvrđivanje zločina u logoru na Sajmištu, i započet je proces ekshumacije leševa na Jevrejskom groblju u Zemunu i na Bežanijskom groblju. Nakon završetka rata Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih saradnika prikupljale su prijave o žrtvama stradalim tokom rata, te o materijalnoj šteti i opljačkanoj imovini.
Tokom godina sakupljana su i svedočanstva preživelih Jevreja. Mnogi preživeli su pisali memoare da bi i na taj način pokušali da za buduća pokolenja sačuvaju sećanja na nestale jevrejske zajednice. Tu i tamo sačuvane su porodične fotografije, pisma i druge uspomene koje svedoče o životima žrtava. Postoje naravno i svedočanstva i zapisi drugih svedoka koji nisu Jevreji, recimo svedočanstva onih koji su Jevrejima pomagali da se sakriju ili da pobegnu. Takođe, dostupna je i građa o Jevrejima učesnicima narodnooslobodilačke borbe.
Sačuvana dokumentacija nemačkih okupacionih snaga pohranjena je u različitim vojnim i istorijskim arhivima u Srbiji, Nemačkoj, Austriji, i na drugim mestima. Većina je danas poznata, i dostupna istoričarima istraživačima. Takođe, sačuvana je i građa sa suđenja nacističkim zločincima. Ponekad postoje i fotografije, a ređe i filmovi, koje su najčešće snimali upravo sami nacisti, obično u propagandne svrhe. Ali kada je u pitanju logor Sajmište, nije ostalo mnogo fotografske građe.
Neki od najvažnijih svetskih centara koji se bave izčavanjem, edukacijom i čuvanjem sećanja na žrtve Holokausta, a u kojima postoje i podaci o žrtvama iz Srbije, su Jad Vašem u Izraelu, Memorijalni muzej Holokausta u Vašingtonu, arhiv Međunarodnog servisa za traženje nestalih iz Bad Arolsena u Nemačkoj, i drugi. U Srbiji postoji i Muzej žrtava genocida u kojem se između ostalog sakupljaju i sortiraju podaci o svim žrtvama stradalim u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji.
Tragovi života i progona Jevreja u Srbiji mogu se naći i u sačuvanim novinama i drugim predratnim publikacijama koje se dostupne u zbirkama, ili digitalno na internetu, u Narodnoj biblioteci Srbije i u Univerzitetskoj biblioteci „Svetozar Marković“ u Beogradu.
Raznovrsna dokumentacijska građa o životu Jevreja u Beogradu može se naći u različitim fondovima Istorijskog arhiva Beograda, i u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu. Istraživanjem istorijskih podataka o upisima dece u škole, đačkih svedočanstava, poreskih izvoda, podataka o bankovnim računima, katastarskih izvoda o kućama, stanovima i radnjama, podataka o adresama stanovanja, o članstvu u zanatskim i profesionalnim udruženjima, podataka o članstvu u sportskim i kulturnim udruženjima, zdravstvenih kartona, i mnogih drugih podataka, možemo stvoriti bolju sliku o životu u Beogradu pre rata, u kojem su zajedno sa Srbima i drugim narodima živeli i Jevreji, i igrali veoma važnu ulogu u kulturnom, privrednom i političkom životu.
Naravno, govoreći o Jevrejima u Srbiji, i uopšte istorijskoj dokumentaciji o Drugom svetskom ratu, raznovrsna arhivska građa je dostupna u istorijskim i drugim arhivima širom Srbije.
Sve ovo sačinjava dokumentaciju koja nam služi kao istorijska građa za istraživanje istorije logora na Sajmištu, i sudbine njegovih zatočenika.
Istoričari
Mnogobrojni istoričari su već decenijama istraživali Holokaust, i svoje nalaze i zaključke objavljivali u naučnoj literaturi. Kao i u svakoj drugoj nauci, nova istorijska istraživanja se oslanjaju na nalaze i zaključke prethodnika. U svojim radovima, istoričari precizno zapisuju iz kojih izvora su do određenih podataka došli, a kada citiraju druge istoričare, navode tačno iz kojeg rada i tačno sa koje stranice je citat preuzet. Takve reference pomažu studentima i drugim istraživačima da pronalaze istorijske izvore i literaturu za dalji rad. Na primer, Institut za savremenu istoriju u Beogradu je jedan od instituta u kojem istoričari izučavaju našu prošlost i svoje nalaze i zaključke objavljuju u naučnoj literaturi.
Arhivisti
Arhivisti imaju zadatak da sortiraju i čuvaju istorijsku dokumentaciju. Savremeni arhivi digitalizuju svoju građu, ali originali se i dalje moraju čuvati. U velikim istorijskim arhivima kakav je na primer Istorijski arhiv Beograda, dokumentacija se čuva u posebnim depoima. Depo Istorijskog arhiva Beograda zauzima površinu od 2.400 m2, gde su smešteni specijalni metalni regali koji mogu primiti 20.000 metara građe. Depo je obezbeđen elektronskom bravom, metalnim vratima, protivpožarnim senzorima i instrumentima koji mere temperaturu i vlažnost vazduha, te klima uređajima. Sve ovo u cilju stvaranja uslova u kojima će istorijska građa – naša sećanja i znanja o prošlosti – biti sačuvana, i dostupna istraživačima. Neki od važnih arhiva u Srbiji su i Arhiv Jugoslavije, Arhiv Srbije, Vojni Arhiv, Arhiv Vojvodine, Istorijski arhiv grada Novog Sada i drugi.
Sećanje
Dani sećanja
U Srbiji se obeležava nekoliko zvaničnih dana sećanja posvećenih komemoraciji žrtava Drugog svetskog rata:
23. januar : Dan sećanja na žrtve Novosadske racije
(Povodom masovnog zločina mađarskih snaga u Južnoj Bačkoj 1941.)
27. januar : Međunarodni dan sećanja na žrtve Holokausta
(Povodom dana kada je Crvena armija oslobodila logor Aušvic 1945.)
22. april : Dan sećanja na žrtve Holokausta i genocida u Drugom sv. ratu
(Povodom dana pokušaja proboja preostalih logoraša iz ustaškog logora Jasenovac 1945.)
10. maj : Dan sećanja na žrtve Holokausta u Beogradu
(Povodom 10. maja 1942. kada je poslednja grupa Jevreja zatvorenih u logoru na Sajmištu ubijena u gasnom kamionu dušegupki, čime je uništenje Jevreja na teritoriji Srbije pod nemačkom okupacijom bilo potpuno)
21. oktobar : Dan sećanja na srpske žrtve u Drugom svetskom ratu
(Povodom sećanja na Kragujevački oktobar i druga masovnih streljanja od strane nacista na jesen 1941.)
9. novembar : Međunarodni dan borbe protiv fašizma i antisemitizma
(Povodom sećanja na ”Kristalnu noć” – dan pogroma nad Jevrejima u Nemačkoj 1938. godine)
16. decembar : Dan sećanja na Rome stradale u Drugom svetskom ratu
(Povodom naredbe Hajnrih Himlera iz 1942. o sistematskom upućivanju Roma u koncentracione logore radi likvidacije)
Učenje
Neki od nastavnih materijala pripremljenih za učenike u Srbiji su:
- Nastavni materijal za borbu protiv antisemitizma
(dostupno za preuzimanje na www.terraforming.org) - Preporukee
- Jad Vašemova izložba ”Šoa – Kako je to ljudski bilo moguće?”
(dostupno za preuzimanje na www.terraforming.org) - Izložba ”Neke reči o Holokaustu u Srbiji”
(dostupno za preuzimanje na www.terraforming.org) - Izložba i radionica Čitamo i pišemo sa Anom Frank
(rezervacija na www.terraforming.org) - Publikacije Centra za primenjenu istoriju
- Portreti i sećanja Jevrejske zajednice Srbije
- Učionica istorije
Pogledaj celu listu preporučenih linkova
