1. Beogradski sajam
Beogradski Sajam je izgrađen 1937. godine. U to vreme bio je simbol nove, svetle budućnosti, mesto na kojem je Srbija (u ono vreme Kraljevina Jugoslavija) trebala postati deo moderne Evrope.
Beograd je izgradnjom sajma po prvi put urbanistički prešao na drugu stranu Save, otvarajući nove prostore za razvoj grada. U tih nekoliko godina postojanja, sajam je privlačio investitore i proizvođače, i time otvarao nove perspektive za razvoj privrede. Osim jugoslovenskih, nicali su međunarodni paviljoni: mađarski, rumunski, nemački, italijanski, čehoslovački, turski… Pojedine velike firme su zakupljivale sopstvene paviljone. U arhitektonski veoma modernom i lepom okruženju, građani Beograda su u velikom broju dolazili da razgledaju izložene eksponate, među kojim su bila i najnovija tehnološka dostignuća tog vremena. Tako je na beogradskom sajmu holandski ”Filips” emitovao prvi televizijski program na Balkanu iz svog paviljona. U okviru aeronautičke izložbe čehoslovačka ”Škoda” je izgradila 74 metra visok čelični toranj za obuku padobranaca, u to vreme najviši u Evropi. U prostoru sajma su se održavali koncerti klasične muzike i umetničke izložbe. Među građanima Beograda sajam je bio vrlo popularna destinacija, gde su osim u razgledanju izloženih proizvoda iz raznih delova Evrope mogli da uživaju i u bogatoj ponudi restorana i prodajnih štandova.
Beograd je tako, zakoračivši preko Save, postajao prava evropska metropola.
Ali umesto kapije koja vodi u svetlu budućnost, Sajmište će postati mesto strašne smrti i stradanja.
Beogradski sajam je bio simbol nove, svetle budućnosti, mesto na kojem je Srbija (u ono vreme Kraljevina Jugoslavija) trebala postati deo moderne Evrope
2. Okupacija Srbije
Pod pritiskom Nemačke Jugoslovenska vlada 25. marta 1941. potpisuje pristupanje Trojnom paktu. Već 27. marta u Beogradu i drugim mestima izbijaju demonstracije, izveden je vojni puč i obrazovana nova vlada koja odbacuje pristupanje savezu sa Nemačkom. Hitler donosi odluku da se Jugoslavija bezobzirno vojnički porazi i uništi kao država uz pomoć suseda i unutrašnjih neprijatelja.
6. aprila 1941. godine Nemačka avijacija sa posebnom okrutnošću bombarduje Beograd. Bombardovanje je nastavljeno 7, 11. i 12. aprila. Tokom bombardovanja poginulo je preko 2.000 stanovnika Beograda, uništen veliki broj zgrada, kao i kulturne baštine. Posle kratkotrajnog Aprilskog rata, Kraljevina Jugoslavija je razbijena, a Srbija okupirana i rasparčana na nekoliko okupacionih zona. Najveći deo Srbije je pod Nemačkom okupacijom, uključujući Banat pod upravom folksdojčera. Ostali delovi Srbije padaju pod upravu Mađarske, Bugarske, Nezavisne države Hrvatske i Italije.
Nemački okupatori odmah uspostavljaju vojnookupacionu upravu sa razgranatim represivnim aparatom u kojem su glavnu ulogu imale Operativna grupa i Oparativna komanda policije. Centralno mesto je imao zloglasni četvrti odsek policijske službe – Gestapo, u kojem je odmah formirano odeljenje za Jevreje “Judenreferat”. Nacistička ideologija je uništenje Jevreja smatrala za svoj najvažniji i prioritetni zadatak. Na teritoriji Srbije pod nemačkom okupacijom nacisti ubrzo započinju ostvarenje svog strašnog plana o potpunom uništenju Jevreja, u čemu im pomažu i srpski kvislinzi. Pod pretnjom najstrožijih kazni počelo je registrovanje i obeležavanje Jevreja žutim trakama oko rukava. Jedna za drugom uvođene su antijevrejske mere, i širi se antisemitska propaganda.
U toku leta Srbijom se rasplamsava otpor protiv okupacije. Nemci radikalnim merama represije prema stanovništvu i masovnim streljanjima pokušavaju da uguše ustanak. Dolazi do masovnih hapšenja civila koje Nemci drže kao taoce, i streljaju za odmazdu. Na meti su prvenstveno Jevreji, Romi, komunisti i protivnici okupacije i kvislinškog režima, ali i drugo stanovništvo. Objaljuje se naredba da se za svakog ubijenog nemačkog vojnika strelja 100, a za ranjenog 50 talaca. Nemci su na taj način, sprovodeći masovne odmazde, istovremeno radili na tome da uguše ustanak u Srbiji, i ubijali Jevreje u okviru šireg plana o uništenju evropskih Jevreja. Tokom oktobra u masovnim streljanjima Nemci ubijaju i obične građane, seljake, čak i školsku decu – kakav je slučaj bio prilikom streljanja u Kragujevcu, kada je u nemačkom izveštaju nakon ubijanja više hiljada civila rečeno da ”pošto nema više komunista i Jevreja, za streljanja su uzeti drugi”.
U avgustu 1941. osnovan je logor Topovske šupe na Autokomandi u Beogradu. U logor su dovedeni jevrejski muškarci, većinom iz Beograda, kao i Jevreji proterani iz Banata. Kasnije su dovođeni i romski muškarci. U logoru je bilo ukupno oko 5000 Jevreja i između 1000 i 1500 Roma. Logor Topovske šupe je u tom periodu služio kao glavni ”rezervoar” talaca, koji su masovno streljani na stratištima u Jajincima, kod sela Jabuka, i Deliblatskoj peščari. Tako je za nekoliko meseci na jesen 1941. godine, gotovo kompletno muško jevrejsko stanovništvo sa teritorije Srbije pod Nemačkom okupacijom ubijeno u masovnim streljanjima.
Nemci su sprovodeći masovne odmazde istovremeno radili na tome da uguše ustanak u Srbiji, i ubijali Jevreje u okviru šireg plana o uništenju evropskih Jevreja
Mapa okupacije i podele Srbije 1941. godine
Sačuvaj mapu u PDF formatu
3. Logor na Sajmištu
Jevrejski Logor
Kada je osnovan, Jevrejski logor Zemun ili ”Judenlager Semlin” je bio logor za jevrejske žene i decu. Njime je upravljao Gestapo, a bio je pod komandom SS oficira, uprkos tome što se formalno nalazio na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske. Od oko 6.400 zatočenih Jevreja, većina njih, oko 5.500, su bili iz Beograda. Ostali su bili iz Banata i iz drugih gradova sa teritorije Srbije pod nemačkom okupacijom. U toku samo par nedelja od aprila do maja 1942. godine, jevrejske žene i deca su sistematski ubijani u ”dušegupci” (nem. Gaswagen) – kamionu preuređenom u mobilnu gasnu komoru, specijalno konstruisanim i za tu svrhu dopremljenom iz Berlina. Pod lažnim premisama da ih prevoze u neki drugi logor u kojem su životni uslovi bolji, gde ih tobože čekaju njihovi od ranije uhapšeni muževi i očevi (koji su u stvari tada već bili streljani), grupe od oko 80-100 zatočenika bi se ukrcavale u kamion. Prevoženi su preko Save u Beograd preko privremenog pontonskog mosta pored srušenog mosta Kralja Aleksandra. Na drugoj strani obale, dvojica vozača – nemačkih SS oficira, bi prespojila cevi tako da su izduvni gasovi (ugljen-moniksid) ulazili u hermetički zatvoreni prostor kamiona u kojem su se nalazili zaključani ”putnici”. Vozili su dalje kroz Beograd dok su se pozadi žene i deca gušili u otrovnom gasu, sve do Jajinaca, gde bi u spremne iskopane rake istresali tada već beživotna tela. Na taj izuzetno podmukao i okrutan način, od 6.400 zatočenih, nacisti su usmrtili 6.230 Jevreja, uglavnom žena i dece.
Kako su jevrejski muškarci uglavnom već stradali u masovnim streljanjima tokom proteklih meseci, ubijanjem preostalih žena i dece iz logora na Sajmištu je, kako su to nacisti cinično zvali, ”rešeno jevrejsko pitanje u Srbiji”. Sajmište je tako postalo simbol Holokausta i stradanja Jevreja u okupiranoj Srbiji.
U isto vreme na Sajmištu je bilo zatočeno i oko 600 Roma, od kojih je u toku zimskih meseci barem 60 stradalo, uglavnom od gladi, zime i bolesti, dok su ostali kasnije pušteni.
Osnovne informacije
- Namena logora: uništenje svih preostalih Jevreja u Srbiji
- 8. decembar 1941. - kraj maja 1942.
- 7.000 zatočenih - 6.400 žrtava
Zatočeno 6.400 Jevreja i 600 Roma.
Stradalo 6.320 Jevreja i najmanje 60 Roma.
Epigraf
Sajmište je postalo simbol Holokausta i stradanja Jevreja u okupiranoj Srbiji.
Smrt trovanjem ugljen-monoksidom
- mučnina, glavobolja, vrtoglavica,
- dezorijentacija u prostoru i vremenu,
- mišićna slabost, poremećaj vida,
- grčevi u mišićima, konvulzije (nekontrolisano trešenje tela),
- koma, poremećaj rada srca i disanja,
- otkazivanje moždanih funkcija,
- smrt
Prihvatni logor
Nakon ubistva preostalih Jevreja, logor je pretvoren u Prihvatni logor u kojem su zatvarani uglavnom Srbi, ali i pripadnici drugih naroda. Logorom su i dalje upravljali Nemci. Strateška namena logora je bila uništenje pokreta otpora i obezbeđenje radne snage koja bi služila Hitlerovoj ratnoj mašineriji. Među zatočenicima Prihvatnog logora su bili u velikom broju pripadnici partizanskog pokreta otpora, delom i rojalističkog, ali najvećim delom radno sposobno srpsko stanovništvo sa područja vojnih operacija, sa teritorija ustaške Nezavisne države Hrvatske. Svi oni su sprovođeni u logor radi daljeg upućivanja na prisilni rad u koncentracione ili radne logore u Nemačkoj, Norveškoj, ili na drugim okupiranim teritorijama. Povremeno je logor poslužio i za prihvat transporta grupa Jevreja, između ostalog iz krajeva koje su Nemci okupirali nakon kapitulacije Italije. Takođe, kroz logor su prošle i grupe zarobnjenih Grka, Albanaca i drugih.
Prihvatni logor na Sajmištu je bio veoma težak i okrutan logor, i uprkos tome što mu osnovna namena nije bila ubijanje zatvorenika, mnogi su u njemu izgubili život – praktično jedna trećina od svih koji su ušli u logor su stradali. U izuzetno lošim uslovima u logoru zatočenici su umirali od bolesti i gladi, ili od premlaćivanja od strane logorskih stražara, a bilo je i egzekucija streljanjem i vešanjem.
Saveznička anglo-američka avijacija bombarduje Beograd u aprilu 1944. U bombardovanju su stradali mnogi logoraši a logor je teško oštećen. U maju 1944. nacisti predaju logor na upravu ustaškoj policiji Nezavisne države Hrvatske, mada je logor i dalje uglavnom služio za nemačke potrebe. Kako se u to vreme broj zatočenika znatno smanjio, i pošto je već bilo jasno da se rat neumitno odvijao nepovoljno po Nemačku i njene saveznike te da je kraj bio blizu, krajem jula 1944. logor je raspušten a preostali zatočenici su prebačeni u druge manje logore.
20. oktobra 1944. partizanske jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije potpomognute jedinicama Crvene armije oslobađaju Beograd.
Osnovne informacije
- Namena logora: prihvat zarobljenih pripadnika pokreta otpora i muškaraca sa teritorija pod vojnim operacijama - uglavnom Srba iz NDH, i slanje dalje u radne i koncentracione logore
- kraj maja 1942. - kraj jula 1944.
- 32.000 zatočenih - 10.636 žrtava
Zatočeno 32.000 uglavnom Srba: pripadnici pokreta otpora i radno sposobno srpsko stanovništvo uglavnom iz NDH, i drugi.
Stradalo 10.636 uglavnom Srba, i manjim delom Jevreja, Hrvata, muslimana, Grka, Albanaca i drugih naroda.
Epigraf
Prihvatni logor na Sajmištu je bio veoma težak i okrutan – praktično jedna trećina od svih koji su ušli u logor su stradali
4. Memorijalni centar na Sajmištu
Na mestu bivšeg logora na Sajmištu decenijama nije bio sagrađen memorijalni centar niti muzej.
Na žalost, kao posledica neodržavanja i nebrige, istorijske građevine i autentična mesta stradanja na Starom sajmištu i Topovskim šupama su danas u veoma lošem stanju, i njihov opstanak je dugo bio ugrožen.
Kreirajući zbirku Ester, želeli smo da, osim širenja znanja o istoriji Holokausta u okupiranoj Srbiji, skrenemo pažnju i na ovaj problem. Između ostalog, tako smo pokrenuli i kampanju #SaveSajmiste #SaveTopovskeSupe na društvenim mrežama.
Maja 2019. godine Vlada Republike Srbije oformila je radnu grupu koja je dobila zadatak da pripremi predlog zakona o Memorijalnom centru ”Staro sajmište”. 24. februara 2020. godine Skupština Republike Srbije usvojila je zakon sa 159 glasova ”za”, nijednim protiv, i jednim uzdržanim glasom. U zakonu je predviđeno da buduća ustanova, osim o prostoru Starog sajmišta, vodi brigu i o lokaciji logora Topovske šupe.
Osim obimnog i odgovornog zadatka da se autentične zgrade i prostori sačuvaju i renoviraju, predstoji nam novi, možda još teži izazov: kreirati instituciju koja će doprineti formiranju i razvoju kulture sećanja, savremenom obrazovanju i istraživanju, i biti bedem pred opasnostima iskrivljenja, politizacije i manpulacije istorije. Taj proces je započet stvaranjem novog Memorijalnog centra ”Staro sajmište” koji će u godinama koje dolaze morati da se pozabavi svim ovim pitanjima.
Takođe, imajući u vidu specifičnosti istorije Holokausta i stradanja u Drugom svetskom ratu u našim krajevima, kao i globalnu potrebu za boljim razumevanjem lokalnih istorija Holokausta u širem evropskom kontekstu, posebno kada je u pitanju istočna i jugoistočna Evropa, imamo jedinstvenu priliku da novi Memorijalni centar ”Staro sajmište” postane jedan od najvažnijih evropskih centara za obuku nastavnika, bibliotekara, arhivista, studenata doktorskih studija, ali i donosioca odluka i kreatora politika, mladih volontera i drugih aktera na polju memorijalizacije obrazovanja o Holokaustu iz cele Evrope.
Teraforming će nastaviti da podržava ovaj proces i doprinosi njegovoj realizaciji u okviru svojih mogućnosti.
Žrtve logora na Sajmištu
U toku celog postojanja logora, od 8. decembra 1941. do kraja jula 1944. na Beogradskom sajmištu bile su zatočene ukupno oko 38.972 osobe. Od ukupnog broja zatočenika, u logoru ili neposredno posle odvođenja iz logora život je izgubilo ukupno 17.016 osoba, ili 43,66 %.
Prikrivanje zločina
Još novembra 1943. stigla je u Beograd nemačka „specijalna komanda 1005″ sa glavnim zadatkom da se užurbanim akcijama zatru tragovi masovnih ubistava koje su Nemci počinili. Na stratištima oko Beograda, Niša, Petrovgrada (Zrenjanina) i drugim mestima, četiri meseca je trajalo iskopavanje leševa, od kojih su načinili lomače i spalili ih da bi bilo teže identifikovati žrtve i utvrditi tačan broj ubijenih. Među ovim telima bila si i tela jevrejskih žrtava, streljanih, i onih koji su ugušeni u dušegupci.
Zatočeno
Izgubilo život
Delovi Srbije pod Mađarskom, Bugarskom, Italijom i NDH
Iako su i drugi okupatori vršili zločine, pljačkali i ubijali Jevreje, Nemci su glavni pokretači, organizatori i najvećim delom počinioci Holokausta u Srbiji, uključujući i teritorije Srbije koje su pod kontrolom Mađarske, Bugarske i Italije.
– Krajem aprila 1944. Mađari hapse Jevreje iz Bačke, i predaju ih Nemcima koji ih deportuju u logor smrti Aušvic-Birkenau.
– Marta 1943. Bugari predaju Jevreje iz Makedonije i Pirota Nemcima koji ih deportuju u logor smrti Treblinku.
– Posle kapitulacije Italije, Nemci deportuju Jevreje sa Kosova i Metohije u logor Bergen-Belzen.
– Izuzetak je ustaška NDH: sremski Jevreji su najvećim delom ubijeni u Jasenovcu.
