Holokaust u Novom Sadu

Danijel Rip (desno) ispred zanatske radnje za izradu i popravku nameštaja koju je osnovao zajedno sa kompanjonom.
Datum: 1937. g.
Broj fotografije: 55619

Elvira i Mira Keler, ćerke Danijelove starije sestre Irene Rip Keler, ubijene su u Aušvicu.
Datum: 1938-1940. g.
Broj fotografije: 32027

HOLOKAUST

Holokaust je bio sistematski i pod pokroviteljstvom države sproveden progon i ubijanje Jevreja, koji su počinili nacistička Nemačka u periodu od 1933. do 1945. godine uz podršku drugih fašističkih i nacionalističkih režima i različitih lokalnih kolaboracionista koji su Nemcima pomagali ili u sprovođenju Holokausta direktno učestvovali.

Holokaust je zločin bez presedana u istoriji. Nacistička Nemačka je svoju ideologiju zasnovala na rasističkom antisemitizmu, a pred snom o novom svetskom poretku i životnom prostoru za nemačku naciju, uništenje Jevreja je Trećem rajhu postalo ne samo sredstvo, nego i cilj i smisao sopstvenog postojanja. Jer kada Nemačka već uveliko gubi rat, ubijanje Jevreja se uprkos tome, ili baš zbog toga, ubrzava i intenzivira.

Holokaust je zločin bez presedana u istoriji jer je iza projekta uništenja jedne manjinske zajednice stao kompletan aparatus snažne i moderne nemačke države, sa svim resursima, kapacitetima, administracijom, organizacijom. Svi segmenti, svi šarafi i zupčanici tog moćnog kompleksnog mehanizma radili su i okretali se sa samo jednim ciljem – ubiti sve Jevreje. Sva ministarstva, od privrede i poljoprivrede, energetike i saobraćaja, do kulture, informacija i obrazovanja, preko službi za socijalna i porodična pitanja, ministarstva za omladinu i sport, do policije i vojske, svi su radili, marljivo i pedantno, kako bi ubili jedan celi narod.

Holokaust je zločin bez presedana u istoriji jer se odigrao na celom evropskom kontinentu, pošto nacisti nisu bili sami. Imali su pomagače širom Evrope koji su se svojevoljno i rado uključili u ovaj poduhvat, neretko samoinicijativno i bez nemačkog učešća ubijali svoje jevrejske komšije i sugrađane, ili su ih hapsili i predavali Nemcima.

Na teritoriji današnje Srbije su, uz nemačke okupacione snage, Holokaust sprovodili i bugarski okupatori u Pirotu, mađarski okupatori i deo lokalne mađarske zajednice u Bačkoj, deo lokalne nemačke manjine Foklsdojčeri u Banatu, ustaše Nezavisne države Hrvatske u Sremu, kao i drugi pomagači i saradnici okupatora. I u Srbiji smo imali kolaboracioniste i zločince: od Milana Nedića i njegovog celokupnog marionetskog režima, preko Dimitrija Ljotića i četnika Koste Pećanca, i raznih bezimenih i sitnih ljudi koji su koristili priliku da od tuđe nesreće nešto ukradu i ušićare.

Holokaust je zločin bez presedana u istoriji jer se dešavao pred očima desetina i desetina miliona nemih posmatrača, koji nisu želeli da vide, ili su se pravili da ne vide, ili su se plašili da vide, a neki, i to ne tako retko, su se i radovali i podržavali to što se dešavalo. Svi ti milioni nemih su suštinski omogućili da se ovaj zločin dogodi.

Iza ove tišine, umnogome se krije antisemitizam, najstarija mržnja, vekovima duboko usađivana u tkivo evropskog kulturnog identiteta.

Holokaust je bio prekretnica u svetskoj istoriji kao događaj koji je prelazio geografske granice i uticao na sve segmente društava kojih se doticao. Decenijama kasnije, i dalje tražimo načine da se nosimo sa sećanjem na Holokaust.

Kultura sećanja na Holokaust podrazumeva ne samo čuvanje sećanja na žrtve, nego i spoznavanje sopstvene lične i društvene odgovornosti i obaveze da se ugrožavanje građanskih i ljudskih prava prepozna, i da mu se suprotstavi. Tu posebno mesto zauzima suprotstavljanje savremenom antisemitizmu i zloupotrebi i iskrivljenju istorije u svrhu promocije nacionalizma, straha i mržnje.

Danijelovi roditelji Hinko i Mari Rip u svojoj bašti u Novom Sadu. Hinko je ubijen u Novosadskoj raciji, a Mari u Aušvicu.
Datum: 1938-1940. g.
Broj fotografije: 32028

STRADANJA U NOVOM SADU

Tokom Drugog svetskog rata, populacija od 4.350 novosadskih Jevreja teško je stradala u Holokaustu. Ubijeno je 3.020 odnosno 70% pripadnika jevrejske zajednice Novog Sada.

Zločini u Bačkoj, pa tako i u Novom Sadu, vršeni su u nekoliko perioda. Odmah po ulasku mađarskih okupacionih snaga 12. i 13. aprila 1941. godine, u talasu nasilja stradalo je civilno stanovništvo Novog Sada, ali i Sombora, Subotice, Srbobrana, i šajkaških sela: Čuruga, Žablja, Titela, Mošorina, Gospođinaca, Đurđeva i drugih.

Racija

U Raciji u Južnoj Bačkoj u januaru 1942. godine, mađarska vojska i žandarmerija su ubili preko 4000 civila, uglavnom Srba i Jevreja. Samo u Novom Sadu je tada ubijeno oko 900 Jevreja, što je u tom trenutku bila gotovo četvrtina ukupne jevrejske zajednice grada.

Prinudni rad

Tokom celog perioda mađarske okupacije Bačke, primenjivane su antijevrejske mere. Jevreji su obespravljeni, maltretirani, pljačkani i proterivani. Svi muški Jevreji od 18 do 60 godina bili su prisiljeni da se jave na prinudni rad. Neki su bili poslani u radne logore u centralnoj Evropi, u borski rudnik, ili u ”radne jedinice” na Istočni front. Mnogi od njih su ubijeni ili su podlegli od bolesti i iznemoglosti.

Deportacija u logore smrti

Nakon što su nemačke trupe okupirale Mađarsku u martu 1944. godine, odmah su uvedene još oštrije antijevrejske mere, što je pogodilo i Jevreje u Bačkoj. Pljačka jevrejske imovine završena je u potpunosti, a Jevreji su prinuđeni da nose žutu oznaku na odeći.

Već u aprilu počinje jedna od najmonstruoznijih operacija Holokausta, kada je za samo osam nedelja oko 424.000 Jevreja iz Mađarske deportovano u nacističke logore smrti. U okviru ove logistički izuzetno komplikovane i zahtevne akcije, transportovano je i ubijeno preko 565.000 Jevreja iz Mađarske i sa teritorija pod mađarskom okupacijom.

Masovna hapšenja Jevreja u Novom Sadu, kao i na teritoriji cele Bačke, nemačke i mađarske snage započele su u jutarnjim časovima 26. aprila 1944. godine. Hapšeni su svi pripadnici jevrejske zajednice uključujući i decu, žene, stare i bolesne. Praktično celokupno jevrejsko stanovništvo Novog Sada sprovedeno je u novosadsku Sinagogu.

U Sinagogi su bili zatvoreni od 26. do 28. aprila bez vode, hrane i toaleta. Odatle su odvođeni transportima do sabirnih logora u Subotici, Baji i Bačkoj Topoli gde su raspoređivani i deportovani vozovima u nacističke logore smrti, uglavnom u Aušvic. Većina je ubijena u gasnim komorama odmah po dolasku u logor. Od oko 1.900 novosadskih Jevreja koji su deportovani aprila 1944. godine, preživelo je samo oko dve stotine.

Preživeli

Nakon oslobođenja, u Novi Sad se vratilo samo nekoliko stotina Jevreja. Neki su rat preživeli kao borci u partizanima, u izbeglištvu i skrivanju pod lažnim identitetom, ili su uprkos svemu preživeli strahote logora širom Evrope. Veliki broj preživelih se nekoliko godina kasnije iselio, pre svega u Izrael, ali i u druge zemlje.

Bilo je izuzetno teško obnoviti život jevrejske zajednice Novog Sada. Oni koji su preživeli i odlučili da ostanu u Novom Sadu, koji su pronašli snagu da stvaraju novi život, osnivaju porodice i grade novu zajednicu, činili su okosnicu iz koje je izrasla nova mlada stabljika novosadske jevrejske zajednice koju imamo danas.

Danijel Rip, u Novom Sadu
Datum: juli 1940. g
Broj fotografije: 32025

DANIJEL RIP

Jedna od priča novosadskih Jevreja

Danijel Rip je rođen u Novom Sadu 1922. godine. Roditelji su mu bili Hinko i Mari Rip, a imao je i sestru Irenu, i tri brata: Imrea, Teodora i Mihajla.

Danijelov brat Teodor je još pre rata emigrirao u Sjedinjene Američke Države.

Danijelova sestra Irena se udala i kao Irena Keler rodila dve ćerke: Miru i Elviru.

Imre je bio aktivista jevrejskog socijalističko-cionističkog sekularnog omladinskog pokreta ”Hašomer hacair” (”Mladi stražar”).

Danijel je učio tapetarski i stolarski zanat. Neposredno pre početka rata pokrenuo je sopstvenu radnju za izradu i popravku nameštaja.

Tako ih je u aprilu 1941. godine zatekao slom Jugoslavije i mađarska okupacija.

Tokom Novosadske racije, 23. januara 1942, mađarski žandarmi su uhapsili Danijelovog oca Hinka. Grupi uhapšenih građana, među kojima je bio i Hinko, naređeno je da legnu na ulicu nakon čega su im pucali u potiljak. Potom su mađarski žandarmi tela žrtava bacili u Dunav.

Nakon okupacije, Imre se angažovao u pokretu otpora. Polovinom 1942, nekoliko meseci nakon što im je ubijen otac, Imre je uhapšen i poslat na prinudni rad u Ukrajinu, gde je ubijen, verovatno 1943. godine. Posthumno ga je odlikovala Organizacija partizana, boraca otpora i geto pobunjenika u Tel Avivu.

Zajedno sa ostalim novosadskim Jevrejima, aprila 1944. godine, Danijelova majka Mari, sestra Irena i Irenine dve ćerke, Mira i Elvira, deportovane su u Aušvic gde su ubijene, verovatno odmah po dolasku u logor.

Danijel je još leta 1942. poslan na prinudni rad da gradi bunkere i barake za mađarsku vojsku. Tokom 1943. godine poslali su ga na mađarsku granicu da gradi puteve, i zatim dalje na istok, gde je radio u rudniku. Tamo je Danijel bio zatečen u unakrsnoj pucnjavi i ranjen u nogu. Nakon što mu je noga zarasla, ponovo je bio primoran da radi u mađarskim vojnim radnim bataljonima. Radni uslovi su bili veoma teški, a zatvorenike su svakodnevno tukli. Nakon što je sve to nekako preživeo, Danijel je krajem 1944. deportovan u Budimpeštu u geto. Tamo je upoznao svoju buduću suprugu Judit Fribert iz Čehoslovačke.

Judit i Danijel su preživeli Holokaust. Venčali su se 26. februara 1945, ni dve pune nedelje nakon što su sovjetske trupe oslobodile Budimpeštu. Odlučili su da se vrate u Novi Sad i potraže preživele rođake. Jedini preživeli bio je Danijelov brat Mihael.

Judit i Danijel su preživeli Holokaust. Venčali su se 26. februara 1945, ni dve pune nedelje nakon što su sovjetske trupe oslobodile Budimpeštu. Odlučili su da se vrate u Novi Sad i potraže preživele rođake. Jedini preživeli bio je Danijelov brat Mihael.

U Novom Sadu su Judit i Danijel dobili dvoje dece: Veru 1946. i Henrija 1947. godine. Danijel je odmah po dolasku u Novi Sad regrutovan u Jugoslovensku armiju. Nakon što je završio vojnu službu 1948. godine, Danijel, Judit i deca, zajedno sa Danijelovim bratom Mihajlom i Mihajlovom suprugom, emigrirali su u Izrael.

Portret četvorice braće Rip: Danijel, Imre, Mihael i Teodor Rip u Novom Sadu.
Datum: 1938-1940. g.
Broj fotografije: 55617

Irena Rip Keler i njene ćerke Elvira i Mira u svom dvorištu u Novom Sadu. Ubijeni su u Aušvicu.
Datum: 19.01.1940. g.
Broj fotografije: 32026

Jugoslovenski Jevreji na palubi broda Kefalos, plove iz Bakra u Hrvatskoj za Izrael.
Datum: decembar 1948. g.
Broj fotografije: 24743

Jevreji zatočeni u oskrnavljenoj sinagogi u Novom Sadu pre odvođenja u koncentracioni logor.
Datum: 26. april 1944.
Broj fotografije: 12892

Kraljevska mađarska policija

SAOPŠTENJE

Informacija u vezi sa naredbom 6163/1944 Mađ. kr. ministra unutrašnjih poslova

U vezi sa sprovođenjem navedene naredbe održano je 19. aprila savetovanje u Ministarstvu unutrašnjih poslova kojem je predsedavao ministar Baky na kojem su razmotreni detalji procesa čišćenja teritorije od Jevreja.

…Naredba se za sada ne bavi pokrićem troškova u vezi sa preseljavanjem. Doneta je odluka, da će se oni pokriti iz jevrejske imovine. Takođe, tako će se pokriti i troškovi postavljanja sabirnih logora.

Zaključavanje jevrejskih stanova i preuzimanje vrednosti itd. vršiće komisija u koju su uključena jedan ili dva eksperta. Predmete od vrednosti, novac, pisaće mašine, bicikle, fotoaparate odmah treba uneti u spiskove u tri primerka i odneti u određenu filijalu Nacionalne banke. U stanovima nađena kvarljiva hrana se takođe unosi u poseban spisak. Isto na gore opisan način u tri primerka. Ta hrana se predaje odseku za snabdevanje, koje će se pobrinuti o distribuciji. Suma, koja se dobija posle prodaje treba da bude depozit dok Ministarstvo ne donese odluku.

Stanove Jevreja kako je rečeno na savetovanju, treba predati onim oficirima, državnim službenicima, takođe i radnicima, koji nemaju odgovarajuće zdrave stanove. Njima se može predati na upotrebu i oprema stana, uz odgovarajući inventarni spisak. Ali po mogućstvu umetničke predmete, slike, tepihe, koji nisu potrebni u svakodnevnom životu, treba popisati i odneti na odgovarajuće mesto i tu čuvati. To se odnosi i na bunde, srebrni escajg, itd. Princip je, da svaka jevrejska imovina postaje imovina mađarske države i kao takvu je treba čuvati.

Kod raspodele hrane prvenstvo imaju radnici i cenu određuje vlast.

Bicikli se u prvom redu predaju vojsci ili organima javnog reda. Isto se odnosi i na pisaće mašine.

ISKAZI SVEDOKA

MATIĆ MILIVOJ

Novi Sad

66 godina, Srbin, inženjer, adresa Natoševićeva 15. Iskaz zabeležen 3. marta 1945.

“U mojem susedstvu stanuje, odnosno stanovala je jevrejska porodica Römer. Na dan 1. maja 1944. goodine, u sedam časova izjutra došli su po njih četvoro ljudi, i to jedan u uniformi Gestapo-a, jedan policajac i dva predstavnika gradske uprave. Žena imenovanog Römera je bila bolesna i prema njoj nisu imali nikakvog obzira, već su i nju primorali da sa njima pođe, u društvu muža i dvoje dece, od 10-14 godina. Posle toga sam saznao da su bili odvedeni u ovdašnju sinagogu. Do danas se uopšte nisu vratili. Napominjem da je već tada sav njihov nameštaj bio raznešen. Nemam više šta o ovoj stvari da kažem.”

MALENČIĆ STEVAN

Novi Sad

51 godina, bivši činovnik, Srbin, pravoslavac, adresa Kraljevića Đorđa 10. Iskaz zabeležen 15. januara 1945.

Datuma se tačno ne sećam. To je bilo aprila 1944. godine. Bio sam u Baji, na proputovanju iz Pečuja u Novi Sad, gde sam bio primoran da čekam jedan dan na vezu za Suboticu. Tom prilikom sam saznao da se novosadski Jevreji nalaze u Baji, izvan grada, četiri kilometra daleko, u nekim barakama. Kako sam poznavao dve sustanarske svoje, uzeo sam fijaker i odvezao se do tih baraka, gde sam video novosadske Jevreje kako se nalaze unutar žičane ograde, gde su nekad bili jugoslovenski oficiri.

…Preko žica, na pet, šest koraka, govorio sam sa Jevrejima od kojih sam mnoge poznavao i oni su se tužili da spavaju na pesku i da su u barakama smešteni kao haringe. Njih 1.700 u dve barake. Unutra je bio strašan smrad i govorili su da bi radije spavali napolju.

Od poznatih sećam se da sam video udovu Klug i njenu kćer Margitu, trgovca krznima iz Kralja Petra II Satlera, žitarskog trgovca Vajs Lea, Katicu Berte iz Gajeve ulice broj 6, kelnera Kovača iz Novog Sada, trgovca sa Temerinskog druma Gajgera, firmopisca Levenberga, ćerku instalatera iz Petra Zrinjskog ulice Kelemena, onog trgovca cipelama koji je vodio svoju trgovinu pod firmom Astra. Video sam još predsednika Jevrejske crkvene opštine dr Ferdinanda Lustiga i sve ostale novosadske Jevreje, čijih se imena ne sećam.

Svi Jevreji bili su izmrcvareni, izgledali su kao živi leševi i jedva su se mogli kretati, toliko su bili oslabljeni. Sam fijakerista koji me je vozio mi je rekao da su Jevrejini bili doneti po strašnom nevremenu i velikoj kiši i da su živeli pod nepodnošljivim prilikama.

IMPRESSUM

Autor: Miško Stanišić
Dizajn: Darko Vuković
Izdavač: Teraforming, www.terraforming.org
Web dizajn: Skilltech Web Design

Sve fotografije:
Izvor i autorska prava: Memorijalni muzej Holokausta Sjedinjenih Američkih Država, Vašington, poreklo: Vera Rip Hiršhorn; osim fotografije br. 24743 – poreklo: Gavra Mandil, i fotografije br. 12892 – poreklo: Moše i Malka Lovi.

Literatura i reference:

Priče smrti i života iz kutije 183, Vladimir Todorović, Teraforming
Deportacija bačkih Jevreja 1944. godine, Vladimir Todorović, Petar Đurđev i Aleksandar Bursać, Arhiv Vojvodine – Udruženje Danubius;
Enciklopedija Holokausta, Memorijalni muzej Holokausta Sjedinjenih Američkih Država;
Nastavni materijal za borbu protiv antisemitizma, Teraforming
Preporuke za učenje i podučavanje o Holokaustu Međunarodne alijanse za sećanje na Holokaust IHRA
Ubistvo mađarskih Jevreja, Jad Vašem

IMPRESSUM

Autor: Miško Stanišić
Dizajn: Darko Vuković
Izdavač: Teraforming, www.terraforming.org
Web dizajn: Skilltech Web Design

Literatura i reference:
Priče smrti i života iz kutije 183, Vladimir Todorović, Teraforming
Deportacija bačkih Jevreja 1944. godine, Vladimir Todorović, Petar Đurđev i Aleksandar Bursać, Arhiv Vojvodine – Udruženje Danubius;
Enciklopedija Holokausta, Memorijalni muzej Holokausta Sjedinjenih Američkih Država;
Nastavni materijal za borbu protiv antisemitizma, Teraforming
Preporuke za učenje i podučavanje o Holokaustu Međunarodne alijanse za sećanje na Holokaust IHRA
Ubistvo mađarskih Jevreja, Jad Vašem

Top

Holokaust

Stradanja

Danijel Rip

Mapa

Svedočanstva

Impressum