NEKE REČI O HOLOKAUSTU U SRBIJI
Miško Stanišić
PREDGOVOR
Teraforming se nametnuo kao jedna od vodećih organizacija priznata širom sveta po svojim izuzetnim dostignućima i vrhunskim programima na polju promocije edukacije o Holokaustu i njenog značaja u današnjem društvu. Iako finansirana ograničenim sredstvima, organizacija postiže značajne rezultate i ostvaruje veliki uticaj na ovom polju. Teraforming je jedan od vodećih zagovornika promocije kulture sećanja na Holokaust, lokalno, nacionalno i međunarodno, daje snažan doprinos identifikaciji i očuvanju autentičnih istorijskih lokacija Holokausta koje su u opasnosti da budu zanemarene, zaboravljene ili uništene.
Teraforming obavlja izvanredan edukativni rad, suočava se sa onima koji pokušavaju da iskrive ili manipulišu ovom istorijom u nameri da šire mržnju, i stoji u solidarnosti sa jevrejskom zajednicom u borbi protiv savremenog antisemitizma.
Pored nastavnika, Teraforming radi sa arhivistima, bibliotekarima i muzejskim edukatorima, promovišući učenje zasnovano na činjenicama i savremenim pedagoškim principima u korištenju arhivske građe Holokausta i drugih istorijskih izvora. Teraformingov vizionarski projekat ,,Međunarodna bibliotečka platforma za obrazovanje o Holokaustu” je nagrađen priznanjem ,,Prof. Jehuda Bauer grant” Međunarodne alijanse za sećanje na Holokaust IHRA. Kroz svoje angažovane nastavne materijale i izložbe, Teraforming vešto povezuje prošlost sa sadašnjošću, predstavlja snažne lične priče, i naglašava važnost suzbijanja savremenog antisemitizma i anticiganizma.
Želim posebno da pohvalim osnivače organizacije, Miška Stanišića i Nevenu Bajalicu, za njihova značajna dostignuća. Kao priznati stručnjaci na međunarodnoj sceni oni daju značajan doprinos u oblikovanju razumevanja šta u praksi znači posvećenost obrazovanju i sećanju na Holokaust. S druge strane, među edukatorima u Srbiji i šire, Teraforming aktivno deli, promoviše i podržava misiju Međunarodne alijanse za sećanje na Holokaust, kao i obrazovnu filozofiju drugih uglednih organizacija poput Jad Vašema, Uneska i Saveta Evrope.
Podučavanje o genocidu nije lak zadatak. Postoji mnogo toga što treba znati, mnogo toga što treba ispravno razumeti, i to treba činiti sa mnogo odgovornosti. Kako, na primer, podučavati mlade o masovnim zločinima na način koji ne izaziva emocionalnu traumu, i kako se nositi sa teškim lokalnim nasleđem koje se otkriva autentičnim pripovedanjem prošlosti? Teraforming se ne libi teških tema i edukatorima nudi metodologije da se suoče sa kompleksnom materijom, i alate koji omogućavaju da se sa učenicima radi promišljeno i nijansirano, uključujući korišćenje grafičkih novela kao sredstva za suočavanje sa važnim pitanjima koja postavlja Holokaust. Imala sam zadovoljstvo da prisustvujem jednom od Teraformingovih seminara za edukatore u Srbiji i svedočila sam transformativnom efektu koji njihov rad ima na nastavnike.
Ova publikacija je odličan primer Teraformingovog pristupa: hrabra, ubedljiva, duboko dirljiva, sa ljudskim pričama u centru.
Rut-En Lenga (Ruth-Anne Lenga), profesor
Centar za obrazovanje o Holokaustu na Fakultetu za obrazovanje u Londonu (UCL Centre For Holocaust Education), zamenica šefa delegacije Velike Britanije u Međunarodnoj alijansi za sećanje na Holokaust (IHRA).
SPECIFIČNI ASPEKTI HOLOKAUSTA U SRBIJI
Jevreji u Kraljevini Jugoslaviji
U Kraljevini Jugoslaviji živelo je oko 82.000 Jevreja, od kojih oko 35.000 u Srbiji. Jevreji su činili malu zajednicu, koja je predstavljala svega 0,5% ukupne populacije Jugoslavije pre Drugog svetskog rata. Jevrejska zajednica, koja je vekovima doprinosila napretku društva u kojima je živela, a istovremeno čuvala svoj identitet, gotovo je u potpunosti nestala u Holokaustu.
Jevreji u Srbiji nakon Holokausta
Nakon oslobođenja 1945. godine, samo mali broj Jevreja, koji su uspeli da prežive, se vratio. Neki su preživeli rat kao borci u partizanima, neki su se skrivali pod lažnim identitetom, a neki su uprkos svemu preživeli užase nacističkih logora širom Evrope. Nekoliko godina nakon rata, mnogi od njih su emigrirali, uglavnom u Izrael. Obnova jevrejske zajednice bila je teška i izazovna. Među onima koji su preživeli i odlučili da ostanu, neki su pronašli snagu da izgrade novi život i stvore nove porodice, čineći tako osnovu nove jevrejske zajednice. Danas Savez jevrejskih opština Srbije ima oko 3.300 članova.
Jevrejske izbeglice u predratnoj Jugoslaviji
Tokom nacističkog progona u Nemačkoj krajem 1930-ih, oko 50.000 jevrejskih izbeglica je prošlo kroz Jugoslaviju do aprila 1941. Oko 4.000 jevrejskih izbeglica zateklo se na teritoriji Jugoslavije u trenutku nemačkog napada. Većina jevrejskih izbeglica u okupiranoj Srbiji je delila sudbinu lokalnih Jevreja, i ubijeni su u Holokaustu.
Snažan antifašistički otpor
Antifašistički pokret otpora proširio se Srbijom tokom leta 1941. Užička Republika je bila prva oslobođena teritorija u Evropi tokom Drugog svetskog rata i trajala je više od četiri meseca. Ustanak je ugušen brutalnim nemačkim odmazdama protiv civila, a prva meta su bili Jevreji.
Značajno učešće Jevreja u otporu
Kako bi se sklonili od progona, i kako bi dali doprinos u borbi protiv nemačkih okupatora i njihovih saradnika, mnogi Jevreji su se pridružili partizanskom oslobodilačkom pokretu. U narodnooslobodilačkoj borbi je učestvovalo 4.556 Jevreja. Neki su bili organizatori ustanka i zauzimali važne pozicije u vojnoj strukturi oslobodilačkog pokreta. 14 Jevreja je dostiglo čin generala, dok je 10 proglašeno narodnim herojima. U odnosu na ukupan broj Jevreja u društvu, učešće jugoslovenskih Jevreja u otporu bilo je jedno od najvećih u Evropi.
Više grupa žrtava
Iako su Jevreji bili meta sistematskog progona i ubistva na način koji je zločin Holokausta izdvajao od drugih, istovremeno su se u Srbiji dešavali i veliki zločini i masovna streljanja srpskih civila, Roma i pripadnika antifašističkog otpora. U isto vreme, vođen je i građanski rat između komunističkog antifašističkog pokreta i rojalista (koji su na kraju sarađivali sa nacistima), srpska kvislinška vlada pod nemačkom okupacijom stavila se na raspolaganje Nemcima i pomagala im u ostvarenju nacističkih ciljeva, Nezavisna Država Hrvatska je sprovodila genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima, a nasilje i sukobi između različitih etničkih i verskih grupa dešavali su se širom jugoslovenskih teritorija.
Različite okupacione sile i politike
Nakon što su Nemačka i njeni saveznici napali i uništili Jugoslaviju u aprilu 1941, najveći deo centralne Srbije je pao pod direktnu nemačku okupaciju, kao i teritorija Banata, kojom su upravljali lokalni Nemci – Folksdojčeri. Na severozapadu je Mađarska anektirala Bačku, dok je Nezavisna Država Hrvatska preuzela Srem. Bugarska je anektirala teritorije na zapadu, a južni delovi Srbije bili su anektirani od strane Italije i Albanije. Shodno tome, Holokaust se u različitim delovima okupirane Srbije odvijao u različitim periodima, a zločini su vršeni od strane različitih počinilaca i pod različitim okolnostima. Uprkos tim različitostima, posledice su na kraju svuda bile podjednako strašne, jer je preko 80% Jevreja ubijeno.
Nemci snose glavnu odgovornost za Holokaust
Iako su i drugi okupatori i njihovi saradnici takođe vršili zločine, pljačkali i ubijali Jevreje, Nemci su bili ti koji su pokrenuli, organizovali i uglavnom sproveli Holokaust u Srbiji, uključujući teritorije pod kontrolom Mađarske, Bugarske i Italije. Jedini izuzetak bila je Nezavisna Država Hrvatska, gde su Jevreji sa teritorije Srema uglavnom ubijani od strane ustaša.
Dve faze Holokausta u Srbiji
Holokaust u Srbiji pod nemačkom kontrolom izveden je u dve faze. U prvoj fazi Nemci vrše masovna hapšenja i ubijanja muškaraca na različitim lokacijama za masovna streljanja, a u drugoj fazi su u logor na Starom sajmištu dovedeni preostali Jevreju, većinom žene i deca, gde su ubrzo ubijeni. Holokaust se u Srbiji odigrao neposredno pre ili u isto vreme kada masovna ubistava Jevreja na istoku Evrope, što danas nazivamo i „Holokaust mecima“, a odluka o ubistvu svih srpskih Jevreja doneta je u vreme Vanzejske konferencije. Na taj način Holokaust u Srbiji u nekim aspektima može da se uporedi sa procesom odvijanja Holokausta u širem evropskom kontekstu, sa prvom fazom masovnih streljanja i drugom fazom industrijalizovanog masovnog ubistva u logoru smrti.
Masovne zločine čini Vermaht a ne SS
Masovna ubistva u Srbiji nisu počinile specijalne SS jedinice – Ajnzacgrupe, već Vermaht – obična nemačka vojska. Za ovaj zadatak, Nemci su posebno doveli austrijske trupe i motivisali ih da „osvete svoje očeve, koji su bili poniženi u Srbiji tokom Prvog svetskog rata“.
Stotinu za jednog – masovna streljanja muškaraca
Dok su antijevrejske mere sprovođene odmah nakon ulaska nemačkih trupa u Srbiju, uključujući obavezno identifikovanje, nošenje žute trake, ponižavajući prinudni rad, restrikcije, oduzimanje imovine, pljačku, antisemitsku propagandu i nasilje, masovna ubistva na teritoriji pod nemačkom okupacijom su počela već tokom kasnog leta 1941. godine, nakon izbijanja ustanka. Nemačke okupacione snage su izdale naredbu da se za svakog ubijenog Nemca od strane srpskih ustanika strelja stotinu civilnih talaca. Jevrejski muškarci su bili prvi na meti prilikom hapšenja talaca širom Srbije. Nemci su, sprovodeći ove masovne odmazde, istovremeno radili na suzbijanju ustanka u Srbiji i na ubijanju što većeg broja Jevreja, kao dela realizacije šireg plana uništavanja evropskih Jevreja. Tokom ovog perioda stradala je većina jevrejskog muškog stanovništva okupirane Srbije. Osim toga, hiljade Roma i srpskih civila hapšeni su i ubijeni u ovim masovnim streljanjima.
Gasni kamion – dušegupka
Do kasne jeseni 1941. godine, gotovo svi jevrejski muškarci na teritoriji pod nemačkom okupacijom bili su ubijeni. Početkom decembra 1941. godine, preostali Jevreji, većinom žene i deca, poslati su u koncentracioni logor na Starom sajmištu (tada nedaleko od Beograda – a danas u samom gradu). Svi oni, njih 6500, ubijeni su u roku od nekoliko nedelja između marta i maja 1942. godine u jednom gasnom kamionu, pokretnoj gasnoj komori, koji su vozila dvojica SS oficira. Nacisti su nakon toga izvestili Berlin da je „jevrejsko pitanje u Srbiji rešeno“. Tako je logor na Starom sajmištu postao simbol Holokausta i stradanja Jevreja u okupiranoj Srbiji.
HOLOKAUST - ZLOČIN BEZ PRESEDANA
Holokaust je bio sistematski i pod pokroviteljstvom države sproveden progon i ubijanje Jevreja, koji su počinili nacistička Nemačka i njeni saradnici u periodu od 1933. do 1945. godine.
Holokaust je zločin bez presedana u istoriji. Nacistička Nemačka je svoju ideologiju zasnovala na rasističkom antisemitizmu, a pred snom o novom svetskom poretku i životnom prostoru za nemačku naciju, uništenje Jevreja je Trećem rajhu postalo ne samo sredstvo, nego i cilj i smisao sopstvenog postojanja. Jer kada Nemačka već uveliko gubi rat, ubijanje Jevreja se uprkos tome, ili baš zbog toga, ubrzava i intenzivira.
Holokaust je zločin bez presedana u istoriji jer je iza projekta uništenja jedne manjinske zajednice stao kompletan aparatus snažne i moderne nemačke države, sa svim resursima, kapacitetima, administracijom, organizacijom. Svi segmenti, svi šarafi i zupčanici tog moćnog kompleksnog mehanizma radili su i okretali se sa samo jednim ciljem – ubiti sve Jevreje. Sva ministarstva, od privrede i poljoprivrede, energetike i saobraćaja, do kulture, informisanja i obrazovanja, preko službi za socijalna i porodična pitanja, ministarstva za omladinu i sport, do policije i vojske, svi su radili, marljivo i pedantno, kako bi ubili jedan celi narod.
Holokaust je zločin bez presedana u istoriji jer se odigrao na celom evropskom kontinentu, pošto nacisti nisu bili sami. Imali su pomagače širom Evrope koji su se svojevoljno i rado uključili u ovaj poduhvat, neretko samoinicijativno i bez nemačkog učešća ubijali svoje jevrejske komšije i sugrađane, ili su ih hapsili i predavali Nemcima. Kod nas su to činili mađarski i bugarski okupatori, lokalni Nemci – foklsdojčeri, ustaše tzv. Nezavisne Države Hrvatske, i drugi pomagači i saradnici okupatora. I u Srbiji smo imali kolaboracioniste i zločince: od Milana Nedića i njegovog celokupnog marionetskog režima, preko Dimitrija Ljotića i četnika Koste Pećanca, i raznih bezimenih i sitnih ljudi koji su koristili priliku da od tuđe nesreće nešto ukradu i ušićare.
Holokaust je zločin bez presedana u istoriji jer se dešavao pred očima desetina i desetina miliona nemih posmatrača, koji nisu želeli da vide, ili su se pravili da ne vide, ili su se plašili da vide, a neki, i to ne tako retko, su se i radovali i podržavali to što se dešavalo. Svi ti milioni nemih su suštinski omogućili da se ovaj zločin dogodi.
Iza ove tišine, umnogome se krije antisemitizam, najstarija mržnja, vekovima duboko usađivana u tkivo evropskog kulturnog identiteta.
Holokaust je bio prekretnica u svetskoj istoriji kao događaj koji je prelazio geografske granice i uticao na sve segmente društava kojih se doticao. Decenijama kasnije, društva i dalje traže načine da se nose sa sećanjem na Holokaust.
Kultura sećanja na Holokaust podrazumeva ne samo čuvanje sećanja na žrtve, nego i spoznavanje sopstvene lične i društvene odgovornosti i obaveze da se ugrožavanje građanskih i ljudskih prava prepozna, i da mu se suprotstavi. Tu posebno mesto zauzima suprotstavljanje savremenom antisemitizmu i zloupotrebi i iskrivljenju istorije u svrhu promocije nacionalizma, straha i mržnje.
Reči kao zaboravljena imena: znače više nego što mogu da kažu
David Albahari (1948–2023) bio je srpsko-jevrejski pisac. Među njegovim mnogobrojnim značajnim delima izdvaja se roman „Gec i Majer“. Radnja je ispričana kroz naraciju jevrejskog učitelja u savremenom Beogradu koji razmišlja o dvojici nemačkih SS oficira koji su upravljali gasnim kamionom, ubijajući svih 6.500 Jevreja u koncentracionom logoru na Starom sajmištu.
Julija i Erih Fišer u Beogradu pre Drugog svetskog rata. Julija je rođena kao Julija Sandel 27. maja 1915. u Slavonskom Brodu od majke Ester, rođ. Tenenbaum, i oca Menakema. Živela je u Beogradu gde je radila kao nastavnica u Medicinskoj školi. Julija je bila udata za Erika Fišera, lekara i poručnika Jugoslovenske vojske.
Ubijena je 3. februara 1942. Bilo joj je 27 godina.
Photo Credit: Yad Vashem Photo Archive, Jerusalem. 9162/2
Isak Manojlović (dole desno) na plaži sa svojom budućom suprugom Hildom Gerštel (dole levo) na plaži Lido na Dunavu, 1928. godine.
Photo Credit: United States Holocaust Memorial Museum, courtesy of Joseph Manojlоvic
Jaša i Lela Altarac, 1941. godine u Beogradu.
Photo Credit: United States Holocaust Memorial Museum, courtesy of Jasa & Ester Franses Altarac
JEVREJI
Jevreji pristižu u unutrašnjost Balkanskog poluostrva posle proterivanja iz Španije i Portugalije, da bi postepeno tokom 16. veka bile stvorene veće jevrejske zajednice u Sarajevu, Beogradu, Skoplju i drugim gradovima. Od tog vremena Jevreji žive, rade, doprinose i dele dobro i zlo sa drugim narodima u ovim krajevima.
Posle Drugog srpskog ustanka 1815. počinje uspon jevrejske zajednice u Srbiji. Učešće Jevreja u ratovima za oslobođenje doprinelo je njihovoj društvenoj integraciji i identifikovanju kao „Srba Mojsijeve vere”. Postojale su dve jevrejske zajednice, veća Sefardska i manja Aškenaska.
Sa sticanjem nezavisnosti Srbije 1878. Jevreji stiču punu ravnopravnost. U Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu Jevreji su delili sudbinu sa srpskim narodom. Mnogi su se u Srpskoj vojsci istakli u borbama, a veliki doprinos su dali i jevrejske bolničarke i lekari.
Pre Drugog svetskog rata Jevreji su ravnopravni građani koji učestvuju i doprinose u političkom, kulturnom i privrednom životu Jugoslavije. Mnogi se bave trgovinom, često vodeći male porodične radnje. Među Jevrejima je bilo lekara, oficira, profesora, advokata, inženjera, industrijalaca, zanatlija, najveći broj su bili službenici i trgovci, ali bilo je i mnoštvo običnih radnika, pa i sirotinje.
U Kraljevini Jugoslaviji živelo je oko 82.000 Jevreja, od čega oko 35.000 u Srbiji. Jevreji, su bili mala zajednica koja je činila tek 0,5% ukupnog stanovništva pre Drugog svetskog rata.
Jevrejska zajednica koja je vekovima doprinosila napretku društva u kojem je živela, negujući uporedo i sopstveni identitet, gotovo potpuno će nestati u Holokaustu.
HOLOKAUST
Holokaust je istorijski događaj koji se odvijao od 1933. do 1945. godine kada su na evropskom kontintentu i delovima severne Afrike nacistička Nemačka, njeni saveznici i lokalni pomagači izvršili genocid u kojem je ubijeno oko šest miliona Jevreja.
Holokaust se odvijao u okolnostima rata i nasilja kad su i nad drugim grupama i narodima vršeni zločini, progoni, ubistva i genocid. Ono što Holokaust čini zločinom bez presedana je činjenica da je projektu uništenja Jevreja, kao najvažnijem i prioritetnom cilju, u celosti i sa punom posvećenošću bio uključen kompletan državni aparat nacističke Nemačke sa svim raspoloživim resursima, administracijom i infrastrukturom, preko privrede, ekonomije, transporta, nauke, zdravstva, informisanja, propagande, kulture, obrazovanja, socijalnih službi, sve do vojske i policije. U Holokaustu su nestali pojedinci, porodice i cele jevrejske zajednice sa celokupnom istorijom i kulturom, zauvek promenivši lice evropskog društva.
*na osnovu IHRA-ovih preporuka za podučavanje i učenje o holokaustu
Tramvaj u Beogradu za vreme okupacije sa znakom ”V” i natpisom ”Zabranjeno za Jevreje”
Nemi posmatrači i kolaboracionisti su Holokaust učinili mogućim.
U Nemačkoj, ali i svuda širom okupirane Evrope, milioni ljudi su nemo posmatrali poniženja, maltretiranja, progone, pljačku, deportacije i ubistva Jevreja. Neki iz straha, neki jer su smatrali da ih se to ,,ne tiče”, neki jer su i sami gajili antisemitske predrasude, a neki su aktivno pomagali Nemcima i drugim zločincima jer su od Holokausta imali direktne lične koristi. Najčešći motivi za kolaboraciju, osim mržnje prema Jevrejima, bili su prozaični: pre svega pljačka imovine, prilika za napredak u karijeri ili ostvarenje višeg društvenog statusa.
Iako su u zemljama širom Evrope istorijske prilike, nivo i vrsta antisemitizma u društvu pre Drugog svetskog rata, kao i situacija za vreme okupacije, bile vrlo različite, zajedničko je svima da su u manjoj ili većoj meri postojali oni koji su iz straha ili ubeđenja, nemo posmatrali, odobravali, ili aktivno pomagali i doprinosili realizaciji Holokausta.
Pasoši nemačkih građana koji su bili Jevreji obeleženi su slovom ”J” kako bi odmah bili identifikovani. Mnoge zemlje nisu želele da prime jevrejske izbeglice.
ANTISEMITIZAM
Antisemitizam je mržnja prema Jevrejima bazirana na predrasudama i mitovima, koja je kroz hrišćanski, i kasnije anisemitizam baziran na rasističkim kvazi-naučnim teorijama, vekovima bila utkana u tkivo evropskog kulturnog identiteta.
Antisemitizam je u samoj srži nacističke ideologije, a ideja o uništenju Jevreja kao cilj i kao sredstvo za ostvarenje vizije novog svetskog poretka čini osnovnu motivaciju i pokretačku snagu nemačke državne i ratne mašinerije. Antisemitizam je u to vreme duboko usađen u sve elemente nemačkog društva i, iako baziran na lažima i propagandi, postaje snažan motiv Nemačke da započne svetski rat. U antisemitizam Nemci duboko veruju čak i kasnije, kada su već uveliko svesni da gube rat, pa uprkos tome, ili upravo zbog toga, u tom trenutku pojačavaju i ubrzavaju tempo uništavanja Jevreja.
Antisemitizam se nije pojavio sa nemačkim nacistima. Postojao je vekovima, i još uvek postoji širom Evrope. U različitim društvima i društveno-političkim prilikama ispoljavao se različitim intenzitetom i formama. Ni u Srbiji se antisemitizam nije pojavio tek sa nemačkom okupacijom.
Postepeni porast antisemitizma u Srbiji 30-ih godina prošlog veka delom je posledica državne krize Kraljevine Jugoslavije kada su traženi unutrašnji i spoljni kompromisi, delom međunarodnih trendova i uticaja fašističkih i rasističkih ideologija, a delom uvek prisutnog latentnog antisemitizma inspirisanog često ekonomskim ili religijskim motivima. Hrišćansko-desničarski antisemitizam je dobio prostor u delima vladike Nikolaja Velimirovića. Dimitrije Ljotić i njegov ,,Zbor” su aktivno propagirali antisemitizam inspirisan fašizmom i nacističkom antisemitskom vizijom novog sveta. Sa dolaskom 40-ih pojavljuje se sve više antijevrejskih napisa u novinama i drugim publikacijama, u čemu se posebno isticalo ,,Vreme“. Vlada Kraljevine Jugoslavije je u jesen 1940. po prvi put donela diskriminacione mere prema Jevrejima, među kojima je i uredba koja je ograničavala upis učenika jevrejskog porekla na univerzitetima, visokim, višim, srednjim i drugim školama (numerus clausus).
Sa slomom Kraljevine Jugoslavije i okupacijom započeta je intenzivna antisemitska propaganda kao deo procesa dehumanizacije i pripreme za potpuno uništenje jevrejske zajednice.
Antisemitizam nije nestao sa porazom nacizma. Antisemitizam još uvek postoji, danas, u celoj Evropi, pa i u Srbiji.
IZBEGLICE
Jevrejske izbeglice su mahom delile sudbinu domaćih Jevreja u Srbiji.
Pod pritiskom antisemitizma i antijevrejskih zakona tokom 1930-ih mnogi su Jevreji bili prisiljeni da beže iz Nemačke. Sa anšlusom Austrije i okupacijom Čehoslovačke broj jevrejskih izbeglica iz Centralne Evrope se stalno povećavao. Veliki broj njih je pokušavao da se domogne teritorije Palestine, tada pod protektoratom Velike Britanije, ali i drugih, naročito prekookeanskih zemalja. Jedna od izbegličkih ruta vodila je preko teritorije Kraljevine Jugoslavije, kojom je do aprila 1941. prošlo oko 50.000 jevrejskih izbeglica. Mnogima od njih je bila neophodna pomoć. Veliki broj zemalja je odbijao da primi jevrejske izbeglice, delimično i iz antisemitskih pobuda.
Oko 4.000 jevrejskih izbeglica zateklo se na početku rata na tlu Kraljevine Jugoslavije. Oko 1.200 izbeglica je ,,Kladovskim transportom” krajem 1939. krenulo iz Beča i Bratislave putem Crnog Mora i Palestine, i stiglo Dunavom u Kladovo, gde im je put zaustavljen. Prebačeni su u Šabac, gde su ih 1941. godine sustigle nemačka okupacija i smrt u Holokaustu.
Regina Šlezinger sa sinom Hajncom u Šapcu 1940. godine. Zajedno sa više od 1200 jevrejskih izbeglica iz Centralne Evrope bili su deo „Kladovskog transporta”.
Okupacione i kolaboracionističke vlasti registrovale su beogradske Jevreje već u aprilu 1941. godine, par dana nakon kapitulacije Jugoslavije.
OKUPACIJA
Pod pritiskom Nemačke, Jugoslovenska vlada potpisuje pristupanje Trojnom paktu. Ali samo par dana kasnije, 27. marta 1941. u Beogradu i drugim mestima izbile su demonstracije, izveden je vojni puč i obrazovana je nova vlada koja je odbacila savez sa Nemačkom. Hitler tada donosi odluku da se Jugoslavija vojno porazi i uništi.
Nemačka avijacija je započela bombardovanje Beograda u zoru 6. aprila 1941. godine. Agresiji na Kraljevinu Jugoslaviju pridružuju se nemački saveznici Italija, Bugarska i Mađarska. Nakon kratkotrajnog Aprilskog rata i poraza Jugoslavije, sledila je okupacija i anektiranje delova teritorije, dok je od centralnog dela zemlje stvorena ustaška Nezavisna Država Hrvatska. Jugoslavija je uništena, a Srbija je okupirana i rasparčana.
Najveći deo Srbije je pod Nemačkom okupacijom, kao i Banat pod upravom folksdojčera (etničkih Nemaca). Ostale delove Srbije pripojile su Mađarska, Italija, Bugarska i Nezavisna Država Hrvatska.
Nemci su glavni pokretači, organizatori i najvećim delom počinioci Holokausta
Iako su i drugi okupatori i njihovi lokalni pomagači vršili zločine, pljačkali i ubijali Jevreje, Nemci su bili glavni pokretači, organizatori i najvećim delom počinioci Holokausta u Srbiji, uključujući i teritorije koje su pod kontrolom Mađarske, Bugarske i Italije. Izuzetak je ustaška NDH: sremski Jevreji su najvećim delom ubijeni u Jasenovcu.
DEHUMANIZACIJA
Naredbe vojnog zapovednika Srbije od 27. maja 1941. godine, Izvor: Istorijski arhiv Beograda.
Odmah po ulasku nemačkih trupa u Srbiju počelo je sprovođenje antijevrejskih mera. Već 16. aprila 1941. godine, neposredno pre kapitulacije Jugoslovenske vojske, Vilhelm Fuks, šef Ajnzacgrupe nemačke policije, naredio je popis beogradskih Jevreja. Svi Jevreji su morali da se prijave nemačkoj policiji. Potom su usledile i druge mere, koje su stupile na snagu naredbom Vojnog zapovednika u Srbiji objavljenoj 31. maja 1941. godine. Jevreji su registrovani, obeleženi žutom trakom, muškarci su obavezni da se svakog jutra prijavljuju na prinudni rad, izbačeni su iz javnih službi i počelo je oduzimanje imovine.
To će biti tek početak stradanja koji će se nastaviti sistematskim uništenjem Jevreja.
U Jugoslaviji je rat zatekao 82.000 jugoslovenskih Jevreja i oko 4.000 jevrejskih izbeglica mahom iz Centralne Evrope. Od ukupno 86.000 Jevreja, u Holokaustu je život izgubilo 71.000 (preko 82%). Na celoj teritoriji Srbije uključujući teritoriju pod nemačkom okupacijom i delove anektirane od strane Mađarske, Nezavisne Države Hrvatske, Bugarske i Italije, od gotovo 35.000 Jevreja (uključujući i 1.200 jevrejskih izbeglica) stradalo je više od 28.000, odnosno preko 81% jevrejske populacije.
Proces uništenja Jevreja u Srbiji odvijao se kroz nekoliko faza, slično kao u većini drugih evropskih zemalja u kojima su Nemci sproveli Holokaust.
Antijevrejski plakat izložen na Antimasonskoj izložbi u okupiranom Beogradu u oktobru 1941.
PROPAGANDA
U okupiranoj Srbiji širila se propaganda protiv Jevreja. Antisemitizam je prožimao i propagandu protiv komunista, Sovjetskog Saveza, zapadnih savezničkih snaga i drugih neprijatelja nacističke Nemačke.
Jevreji su označeni kao krivci i za rat, i za kapitalizam, i za komunizam, kao i za „druga zla”.
U cilju promovisanja antisemitskih ideja i širenja mržnje prema Jevrejima, 22. oktobra 1941. u Beogradu je organizovana Velika antimasonska izložba koju je uz pokroviteljstvo i finansijsku pomoć Nemaca organizovao Lazar Prokić, šef odseka za propagandu u Nedićevoj vladi. Izložba je imala za cilj da razotkrije „judeomasonsku i komunističku zaveru za svetsku dominaciju“. Izložba je sadržala oko 200.000 brošura, 100.000 flajera, 60.000 kopija dvadeset različitih plakata i 176 različitih propagandnih filmova koji su prethodno prikazivani na antijevrejskoj izložbi ,,Večiti Jevrejin” u Minhenu i Beču 1937. godine. Procenjuje se da je izložbu u Beogradu posetilo oko 80.000 ljudi, uključujući Milana Nedića i njegove ministre.
Nakon što je u maju 1942. prikazana u Zagrebu, ustaška antijevrejska izložba pod nazivom „Židovi – izložba o razvoju židovstva i njihovog rušilačkog rada u Hrvatskoj prije 10. travnja 1941. godine. Rješenje židovskog pitanja u NDH”, otvorena je 19. avgusta u okupiranom Zemunu. Osim antisemitskih optužbi preuzetih iz nacističkog rasističkog narativa, ustaška propaganda je istovremeno i antijugoslovenska i antisrpska, a Jevreji se između ostalog optužuju i da su stvorili „državno čudovište Jugoslaviju”.
KOLABORACIJA
Antijevrejske mere u Srbiji pod nemačkom okupacijom sprovodila je nemačka policija uz pomoć srpske kvislinške uprave Milana Aćimovića, a zatim generala Milana Nedića.
Milan Nedić, predsednik kvislinške Vlade 1941-1944, bio je nosilac kolaboracionističkog režima krajnje lojalnog nemačkoj okupatorskoj vlasti, ubeđen u pobedu novog evropskog poretka predvođenog Nemačkom.
Dimitrije Ljotić bio je za vreme okupacije vođa Srpskog dobrovoljačkog korpusa čiji su članovi, poznati kao ,,ljotićevci”, pomagali Nemcima u pronalaženju, identifikovanju i privođenju Jevreja, hapšenju protivnika okupacije i pristalica Narodnooslobodilačkog pokreta, i aktivno učestvovali u sakupljanju, privođenju i pogubljenju civila prilikom nemačkih odmazdi.
Dragomir Dragi Jovanović je za vreme okupacije bio šef beogradske policije i upravnik grada Beograda koji je aktivno progonio rodoljube i protivnike okupacije.
Četnički vojvoda Kosta Pećanac (Konstantin Milovanović) je sklopio sporazume sa nemačkim okupacionim vlastima i marionetskom vladom Milana Nedića u cilju saradnje u borbi protiv partizanskog Narodnooslobodilačkog pokreta. Četnici Koste Pećanca aktivno su sarađivali sa nemačkom vojnom upravom u pronalaženju i hapšenju Jevreja.
Milan Nedić, predsednik „Vlade narodnog spasa”, centralnog organa marionetske kolaboracionističke vlasti u Srbiji pod nemačkom vojnom okupacionom upravom
POMAGAČI
U gradovima i selima širom Srbije bilo je ljudi koji su na različite načine pomagali Jevrejima.
Neki od njih su bili pripadnici organizovanog pokreta otpora, a neki obični ljudi koji su spontano osetili potrebu da pomognu i potpuno nepoznatim ljudima u nevolji. Nekada je trebalo dobaviti lažna dokumenta, nekada je bilo dovoljno ponuditi hranu i sklonište za jednu noć, a nekada su pomagači rizikovali svoje živote skrivajući Jevreje u stanovima, potkrovljima, kućama, ambarima, štalama i drugim skrovištima, nekada na samo jedan dan, a nekada i na dugi vremenski period.
Za nesebično pomaganje Jevrejima da se spasu od sigurne smrti u Holokaustu, Jad Vašem je do 2022. godine dodelio 139 priznanja „Pravednik među narodima” građanima Srbije.
Aleksandar Nećak je preživeo Holokaust skrivajući se sa majkom u Beogradu zahvaljujući dobrim i hrabrim ljudima koji su ih primali u svoje stanove, uz pomoć članova pokreta otpora koji su im pomagali, i zahvaljujući pomoći nemačkog oficira koji im je obezbedio lažne dokumente. Na fotografiji: trogodišnji Aleksandar u Beogradu 1942. godine, za vreme skrivanja.
Portret Žane Nahmije (skrivane kao Jovanka Rašić) sa njenim spasiocem Veljkom Rašićem, 1943. godine.
Žana je rođena 11. maja 1937. godine u Beogradu. Nakon okupacije, Žanin otac Marko i stariji brat Gavra su uhapšeni i zatvoreni u logor Topovske šupe odakle se više nisu vratili. Žanina majka Margit je uspela da sredi da ona, Žana i Žanina starija sestra Silvija pribave lažne papire. Žana je upisana pod imenom Jovanka Rašić, sestra je postala Dana Popović, a majka Ana Popović. Majka i Silvija su od tada živele sa porodicom Miković a Žanu su poslali kod Helene i Veljka Rašića. Žana je sa njima živela od kraja 1941. do 1944. Majka ju je posećivala svake druge nedelje, ali Žana tada nije smela da je zove majkom kako ih neko ne bi otkrio. Tokom 1948. godine Žana je emigrirala u Izrael.
Dr Roza Papo, general JNA, septembra 1944. godine u Guči.
OTPOR
U toku leta 1941. Srbijom se rasplamsao otpor protiv okupacije. Masovni antifašistički ustanak koji je u septembru i oktobru zahvatio veći deo okupirane Srbije Nemci su krvavo gušili represalijama protiv civila. Prvi na meti bili su Jevreji.
Sledeće četiri godine u Jugoslaviji će se voditi težak i surov oslobodilački rat protiv okupatora i njihovih saradnika, kao i građanski rat.
Jevreji koji su uspeli da se izvuku iz gradova u Srbiji sakrivali su se uglavnom na selu, često sa identitetom srpskih izbeglica iz NDH. Drugi su pokušavali da se domognu okupiranih teritorija pod Italijom ili Mađarskom gde su u prvo vreme bili na sigurnom. Jedan broj Jevreja se pridružio oslobodilačkom pokretu, što je istovremeno bio način da se preživi i direktno suprotstavi okupatorima.
4.556 Jevreja je učestvovalo u narodnooslobodilačkoj borbi. Neki od njih bili su među organizatorima ustanka i na važnim položajima u partizanskom pokretu. Značajno je bilo učešće Jevrejki, među kojima je i dr Roza Papo, prva žena general.
14 Jevreja je dostiglo čin generala Jugoslovenske armije, dok je 10 proglašeno Narodnim herojima. Srazmerno svom broju, učešće jugoslovenskih Jevreja u antifašističkoj borbi je bilo među najvišim u Evropi
STRELJANJA
Tokom leta 1941. Nemci su gušili ustanak u Srbiji radikalnim merama represije, pre svega masovnim hapšenjima civilnog stanovništva koje su držali kao taoce i streljali za odmazdu. Na meti su bili prvenstveno Jevreji, Romi, komunisti i protivnici okupacije, a onda i drugi civili. Za svakog ubijenog nemačkog vojnika streljano je 100, a za ranjenog 50 talaca.
Nemci su sprovodeći masovne odmazde nad civilima istovremeno radili na gušenju ustanka u Srbiji i na ostvarenju šireg plana o uništenju Jevreja.
Tako je za nekoliko meseci na jesen 1941. godine gotovo kompletno muško jevrejsko stanovništvo sa teritorije Srbije pod Nemačkom okupacijom ubijeno u masovnim streljanjima na stratištima Ledine i Jajinci kod Beograda, Jabuka kod Pančeva, Bubanj kod Niša, u Zasavici kod Šapca i na drugim mestima.
Nemci spaljuju srpsko selo, leto 1941. godine.
Venčani portret Magde Šiler i Mikloša Blauhorna snimljen u dvorištu Šilerovih u Novom Kneževcu, 1933-1934. Na slici u prvom redu s leva na desno su Ivan Singer, Ana Singer, Magda Šiler, Mikloš Blauhorn, Olga Šiler i Jelinek Joško. Iza Ivana je Gabor Švarc. Svi na slici osim Ivana ubijeni su u Holokaustu.
Photo Credit: United States Holocaust Memorial Museum, courtesy of Ivan Singer
Ivan Singer je sin Josifa i Ilonke (Švarc) Singer. Rođen je 1. avgusta 1922. godine u Vršcu, gde mu je otac bio lekar. Ivan je imao sestru Anu (r. 1925). Nemci su 11. aprila 1941. godine zauzeli Vršac, a 14. jula svi njegovi jevrejski stanovnici deportovani su u Beograd. Muškarci su u septembru zatočeni u logoru na Topovskim šupama i potom streljani. Žene i deca su u decembru 1941. zatvoreni u logoru na Starom sajmištu gde su između marta i 10. maja 1942. godine ubijeni u gasnom kamionu.
U međuvremenu Ivan je uspeo da se krije u Beogradu, odakle je krajem decembra 1941. pobegao u Split. Tamo su ga italijanske snage uhapsile i deportovale u logor Skipione di Salsomađore u Italiji. U julu 1943. je prebačen u logor Feramonti. Nekoliko nedelja kasnije oslobodila ga je britanska armija. Ivan se vratio u zemlju i priključio jugoslovenskom partizanskom pokretu. Borio se u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori. Avgusta 1944. upućen je u pilotsku školu u Sovjetskom Savezu. Posle rata Ivan je bio pilot u jugoslovenskom vazduhoplovstvu do penzije 1961. godine.
LOGORI
Na nemačkom okupacionom području u Srbiji ubrzo je počelo hapšenje komunista, protivnika okupacije i kvislinškog režima, kao i Jevreja i to prvenstveno muškog Jevrejskog stanovništva. Zatvarani su pre svega u logor Banjica u Beogradu, logor u Šapcu, logor Crveni krst u Nišu. Logor Topovske šupe na Autokomandi u Beogradu, u kojem su bili zatvoreni jevrejski i romski muškarci, od kraja septembra 1941. je Nemcima služio kao rezervoar talaca za streljanje. Na Beogradskom sajmištu uspostavljen je logor smrti za jevrejske žene i decu i preostale jevrejske muškarce koji do tada već nisu bili streljani.
U NDH su osnovani logori smrti Gospić-Jadovno i Jasenovac. Sa ostalih područja Jugoslavije Jevreji su uglavnom ubijeni u nacističkim logorima smrti Aušvic-Birkenau i Treblinka.
Zbog potrebe za radnom snagom u Borskom rudniku, na zahtev Nemaca, mađarske okupacione vlasti su slale Jevreje iz Bačke i Baranje na prinudni rad u Bor. Logori u Bačkoj Topoli, Segedinu i Subotici su u maju i aprilu 1944. poslužili Mađarima tokom deportacije Jevreja u Aušvic. U Subotici je u to vreme postojao i jevrejski geto.
Merika Manojlović na fotografiji iz 1936. godine.
Merika i njena majka Sofija Manojlović iz Beograda ubijene su u Holokaustu.
Photo Credit: United States Holocaust Memorial Museum, courtesy of Joseph Manojlovic
Nemački logor Judenlager Semlin na Starom sajmištu je simbol Holokausta i stradanja Jevreja u okupiranoj Srbiji
Osnovan kao logor za srpske Jevreje prvenstveno iz Beograda, ali i iz Banata kao i drugih gradova Srbije pod nemačkom okupacijom, Jevrejski logor na Starom sajmištu bio je pod upravom Gestapoa, i pod komandom SS oficira. Bio je to logor smrti, osnovan sa jasnim ciljem da se ubiju svi Jevreji u okupiranoj Srbiji.
8. decembra 1941. svi Jevreji registrovani u Beogradu poslani su u logor. U toku par nedelja od sredine marta do 10. maja 1942. zatočenici logora, uglavnom žene i deca, sistematski su ubijeni u „dušegupci” – kamionu preuređenom u mobilnu gasnu komoru, specijalno konstruisanom i za tu svrhu dopremljenom iz Berlina. Kako su jevrejski muškarci većinom već stradali u masovnim streljanjima tokom prethodnih meseci, ubijanjem preostalih gotovo 6.500 uglavnom žena i dece iz logora na Sajmištu je, kako su to nacisti cinično formulisali, „rešeno jevrejsko pitanje u Srbiji”.
Jevrejska digitalna zbirka – baza podataka o životu beogradskih Jevreja i o žrtvama Jevrejskog logora na Starom sajmištu, dostupna je na sajtu Istorijskog arhiva Beograda.
SREM POD NDH
Nemačka i Italija su omogućile stvaranje Nezavisne Države Hrvatske na čelu sa Antom Pavelićem, u čiji sastav su ušli i današnja Bosna i Hercegovina, i Srem, sve do Zemuna i obale Save dokle se tada prostirao Beograd. Poredak u NDH je bio sličan nacističkom. Uporedo sa progonom Srba odmah je počeo i progon Jevreja i Roma. Jevreji su registrovani, obeleženi, izloženi ucenama, nasilju i pljački što je pratila snažna antisemitska kampanja.
Ustaški režim je sprovodio, i najvećim delom okončavao Holokaust u svojim logorima smrti Gospić-Jadovno i Jasenovac, gde su ubijani Srbi, Jevreji, Romi i antifašisti.
Krajem jula 1942. ustaške vlasti su naredile istovremeno hapšenje svih Jevreja u Sremu čemu je sledilo deportovanje u logore smrti. Veći deo pohapšenih Jevreja bio je zatočen na fudbalskom stadionu u Vinkovcima pod otvorenim nebom. Posle mesec dana, deo zatočenika je deportovan u Jasenovac, a drugi deo u Aušvic gde je većina odmah ubijena.
Jevrejski dečak u ustaškom logoru Loborgrad.
Ustaške vlasti NDH su osnovale logor Loborgrad početkom septembra 1941. U njemu su uglavnom bili žene i deca srpske i jevrejske nacionalnosti. Prilike u logoru su bile veoma teške, tako da je mortalitet bio izuzetno visok.
Photo Credit: United States Holocaust Memorial Museum, courtesy of Memorijalni muzej Jasenovac i Srpska akademija nauka i umetnosti; Public Domain.
Plakat za promociju ustaške antijevrejske izložbe
Antisemitska izložba
Ustaški režim Nezavisne Države Hrvatske organizovao je u Zagrebu u maju 1942. godine antisemitsku izložbu „Židovi – izložba o razvoju židovstva i njihovog rušilačkog rada u Hrvatskoj prije 10. travnja 1941. Rješenje židovskog pitanja u NDH“.
Izložba je predstavljala vrhunac propagandne kampanje usmerene na demonizaciju i dehumanizaciju Jevreja u cilju opravdavanja njihovog progona i istrebljenja.
Osim antisemitskih optužbi preuzetih iz nacističkog rasističkog narativa, ustaška propaganda je istovremeno i antijugoslovenska i antisrpska, a Jevreji se između ostalog optužuju i da su stvorili „državno čudovište Jugoslaviju”.
BANAT POD FOLKSDOJČERIMA
Banat je spadao u zonu Nemačke vojne okupacione uprave, ali je bio pod upravom domaćih Nemaca – folksdojčera. Predstavnik nemačke okupacione vlasti u Banatu bila je krajskomandatura, koja je imala sedište u Petrovgradu.
Nakon nekoliko meseci pljačke, maltretiranja, tuče, zatvaranja i ubijanja Jevreja, od sredine avgusta 1941. nemačke vlasti u Banatu su proterale sve Jevreje u Beograd, gde su podelili sudbinu sa beogradskim Jevrejima.
U Banatu je Jevrejima bilo posebno teško jer su zločine činili domaći Nemci koji su dobro poznavali svoje jevrejske susede, razumeli jezik, i tačno znali koja je imovina jevrejska. Banat spada u regione u kojima je najviše opljačkana jevrejska imovina u celoj Evropi.
Sinagoga u Petrovgradu, današnjem Zrenjaninu, izgrađena je 1896. godine. Nakon okupacije 1941. godine, sinagoga je demolirana, opljačkana i minirana. Od dragocenosti sinagoge danas postoje samo orgulje koje su u posedu Reformatske crkve u Zrenjaninu.
Photo Credit: United States Holocaust Memorial Museum, courtesy of Ivan Singer
Smotra Hitlerove omladine (Hitler-jugend) 1941.
godine u Petrovgradu, današnjem Zrenjaninu.
Folksdojčeri
Deo pripadnika nemačke nacionalne manjine je odmah stupio u civilnu i vojnu službu okupatora, posebno u Banatu koji je bio pod upravom lokalnih Nemaca. Od folksdojčera je u martu 1942. godine u Beloj Crkvi formirana i zloglasna dobrovoljačka SS divizija „Princ Eugen” koja je učestovala u ratnim operacijama protiv ustanka u Jugoslaviji i vršila zločine prema civilima.
BAČKA POD MAĐARSKOM
Bačka je od sloma Jugoslavije pala pod upravu mađarske fašističke okupacione vlasti Mikloša Hortija, koja vrši pljačke, zatvaranje, ubistava i progone. U januaru 1942. mađarski vojnici i žandari su izvršili masovni zločin, većinom nad Srbima i Jevrejima, u Šajkaškoj, južnoj Bačkoj i Novom Sadu poznat kao Racija. Tom prilikom ubijeno je preko 4.000 muškaraca, žena, dece i staraca.
Krajem aprila 1944. Mađari su pohapsili Jevreje iz Bačke i predali ih Nemcima koji su ih deportovali u logor smrti Aušvic-Birkenau, odakle ih se samo mali broj vratio.
Mira i Elvira, ćerke Danijelove sestre Irene, ubijene su u Aušvicu.
Danijel Rip u Novom Sadu jula 1941. godine.
Danijel Rip je rođen u Novom Sadu 1922. godine. Školovao se za tapetara i stolara i pokrenuo sopstvenu radnju neposredno pre početka rata. Danijel je imao četvoro braće i sestara. Nakon mađarske okupacije, Danijelov brat Imre je uhapšen zbog političkog delovanja i ubijen. Danijelov otac Hinko Rip ubijen je u Novosadskoj raciji, a majka Mari, i sestra Irena, i njene dve ćerke Mira i Elvira, deportovane su u Aušvic i ubijene. Tokom 1942. godine Danijel je poslan na prinudni rad. Radni uslovi su bili veoma teški, a zatvorenike su rutinski tukli. Kasnije je deportovan u Budimpeštu i smešten u geto. Tamo je upoznao svoju buduću suprugu Judit Fribert. Judit i Danijel su preživeli Holokaust.
Photo Credit: United States Holocaust Memorial Museum, courtesy of Vera Ripp Hirschhorn
Rena, Rafael-Rudi i njihov otac
Jakov Abravanel iz Pirota.
PIROT POD BUGARSKOM
Bugarska okupaciona zona obuhvatala je jugoistočnu Srbiju, uključujući i grad Pirot sa njegovom jevrejskom zajednicom. Tokom okupacije sprovođeno je bugarsko antisemitsko zakonodavstvo a Jevreji su bili registrovani, obeleženi, izloženi pljački i ponižavanju. Od 11. marta 1943. godine, svi Jevreji iz bugarskih okupacionih zona u Srbiji, Severnoj Makedoniji i Grčkoj deportovani su u logor smrti Treblinka, odakle se niko nije vratio.
Rafael-Rudi Abravanel je rođen u Pirotu 1920. godine u staroj jevrejskoj porodici. Njegov otac Jakov bio je trgovac. Rudi je imao sestru po imenu Rena, rođenu 1918. godine. Rena se udala za Srbina i promenila ime u Radmila Ćorović. Tokom okupacije, pridružila se narodnooslobodilačkom pokretu otpora. Nemci su je zarobili i pogubili 1943. godine. Rudi je imao 23 godine kada su bugarske snage uhapsile sve Jevreje u Pirotu. Opljačkani su i potom naterani u vozove. Putovali su kroz Bugarsku u stočnim vagonima danima bez hrane i vode. U jednom trenutku kada je voz usporavao, Rudi je uspeo da se provuče kroz uski otvor na podu vagona i iskoči iz voza u pokretu. Ostatak njegove porodice uključujući oca, majku, baku, deku i rođake ostao je u vozu i stigao do luke Lom na Crnom moru. Odatle su brodovima odvezeni u Treblinku, gde su svi ubijeni. Uz pomoć rođaka u Sofiji, Rudi je nabavio lažna dokumenta i pobegao preko Makedonije, Albanije i Italije. Godine 1944. stigao je u Palestinu. Živeo je u Izraelu do svoje smrti 2008. godine.
Spomenik pirotskim Jevrejima u vidu polomljene Davidove zvezde otkriven je 2011. godine u Jevrejskoj ulici u Pirotu.
„Važna činjenica moje sudbine je vezana za poreklo koje nosim i vreme u kojem sam se rodio, što je, verovatno i povod moje nemirne prirode.”
Danilo Kiš (1935-1989) književnik i član SANU, jedan je od naših najvećih pisaca. Preživeo je strahote Holokausta kao dečak, a otac mu je ubijen u nacističkom logoru smrti Aušvic. Kroz svoju književnost Danilo Kiš se uvek vraćao ovom iskustvu, traumi, večitom bekstvu i haosu, anatomiji straha i zla, kao i potrazi za smislom.
ŽIVOT
Preživeli Jevreji su se suočili sa strašnim gubitkom. Bila je potrebna ogromna hrabrost i volja pokušati započeti novi život nakon iskustva Holokausta.
Jevrejska zajednica je nakon rata bila gotovo potpuno uništena. U mnogim gradovima uopšte više nije bilo Jevreja. U pojedinim mestima su preživeli pokušali da ožive kulturni i verski život zajednice. Mnogi su se priključili hiljadama evropskih Jevreja koji su organizovano emigrirali u Izrael. Neki su odlučili da se presele u druge zemlje daleko od tragova rata. Ali mnogi su nastavili život u svojim zemljama. Tako je uprkos ogromnom stradanju, ipak ostala i opstala jevrejska zajednica u Jugoslaviji, odnosno u Srbiji.
Danas je u Srbiji jevrejska zajednica okupljena oko Jevrejskih opština u Beogradu, Novom Sadu, Subotici, Pančevu, Zemunu, Nišu, Zrenjaninu, Somboru i Kikindi i oko Saveza jevrejskih opština Srbije.
„Kamenovi spoticanja” u znak sećanja na žrtve Holokausta postavljeni su 2022. godine na deset lokacija u Beogradu na inicijativu NVO Haver Srbija. Kamenovi ispred broja 9 u ulici maršala Birjuzova posvećeni su Emilu, Avgusti, Hansu i Hildi Dajč.
Sećanje
Sećanje
U Srbiji se obeležava nekoliko zvaničnih dana sećanja posvećenih komemoraciji žrtava Holokausta, odnosno sećanja na jevrejske žrtve i zajedničko stradanje Jevreja, Srba, Roma i drugih žrtava zločina koje su počinili Nemci, drugi okupatori i njihovi pomagači:
- 27. januar: Međunarodni dan sećanja na žrtve Holokausta
(Povodom dana kada je 1945. godine Crvena armija oslobodila logor Aušvic) - 22. april: Dan sećanja na žrtve Holokausta i genocida u Drugom sv. ratu
(Povodom dana kada su 1945. godine preostali zatočenici izvršili proboj iz ustaškog logora Jasenovac) - 21. oktobar: Dan sećanja na srpske žrtve u Drugom svetskom ratu
(U spomen na krvavu jesen 1941. godine kada su nemačke trupe izvršile masovne zločine nad civilima u Kragujevcu i drugim gradovima) - 9. novembar: Međunarodni dan borbe protiv fašizma i antisemitizma
(Povodom sećanja na „Kristalnu noć” – pogroma nad Jevrejima u Nemačkoj 1938.) - 16. decembar: Dan sećanja na romske žrtve u Drugom svetskom ratu
(Povodom dana kada je 1942. godine Himler naredio sistematsko deportovanje Roma u koncentracione logore i njihovo istrebljenje)
Neki dani sećanja se obeležavaju lokalno, u gradovima i na lokacijama gde su se odigrali. Takvi su na primer:
- 10. maj: Dan sećanja na žrtve Holokausta u Beogradu
(Povodom dana kada su 1942. godine Nemci u kamionu, pokretnoj gasnoj komori, ubili poslednju grupu jevrejskih zatočenika iz logora na Starom sajmištu) - 23. januar se u Novom Sadu obeležava kao Dan sećanja na žrtve Novosadske racije
- 26. april se u Novom Sadu obeležava kao dan sećanja na deportaciju novosadskih i bačkih Jevreja u logore smrti
Za vreme Drugog svetskog rata, osim Holokausta – genocida nad Jevrejima, Nemci i njihovi saveznici su počinili i omogućili i druge zločine u kojima su stradale različite grupe žrtava. Izvršen je genocid nad Srbima u NDH, genocid nad Romima – Samudaripen, genocid nad Poljacima, ubistva i progoni političkih protivnika, ubistva mentalno bolesnih i osoba sa invaliditetom, masovni zločini nad civilima Sovjetskog Saveza, ubistva Jehovinih svedoka, ubistva i progoni homoseksualaca, i više drugih grupa. Svih žrtava se moramo sećati sa poštovanjem. Zadatak nauke je da zločine istražuje i analizira upravo da bismo razumeli jedinstvenost i specifičnosti svakog od njih. To uključuje bolje razumevanje procesa koje su do zločina doveli, ko su tačno bile žrtve, počinioci i drugi protagonisti, kakve posledice su ostavile do današnjeg dana, i kako se odražavaju na društvenu stvarnost u našem savremenom društvu.
Danas, kada se Evropa suočava pre svega sa problemom iskrivljenja, manipulacije, politizacije i zloupotrebe istorije Holokausta, stavljanja znaka jednakosti između zločina nacizma i komunizma, i pokušajima rehabilitacije čak i onih za koje ne postoji ni najmanja sumnja da su direktno učestvovali ili doprineli zločinima, obaveza da pamtimo i izučavamo uzroke, tok i posledice ovih zločina veća je nego ikada.
Iskrena, smislena i hrabra kultura sećanja tretira zločine iz prošlosti kao upozorenje da smo i kao pojedinci i kao društvo odgovorni i obavezni da aktivno negujemo, jačamo i branimo upravo one društvene vrednosti i prava koja su žrtvama bila uskraćena: ljudsko dostojanstvo, poštovanje građanskih i ljudskih prava, vladavina prava, tolerancija i pluralizam.
Iskrena, smislena i hrabra kultura sećanja ne zloupotrebljava prošlost i žrtve zločina za rasplamsavanje mržnje, straha i nacionalizma. To je jedan od izazova sa kojim se moramo nositi i u Republici Srbiji. Upravo zbog toga je važno razvijati profesionalne kapacitete vodećih aktera kulture sećanja i implementirati međunarodne norme i standarde u memorijalizaciji i edukaciji, kakve su definicije i preporuke Međunarodne alijanse za sećanje na Holokaust IHRA.
Kroz logor Topovske šupe na autokomandi u Beogradu prošlo je oko 5000 muškaraca Jevreja i oko 1500 muškaraca Roma, koji su gotovo svi streljani. To je bio jedan od prvih logora u Drugom svetskom ratu namenjen samo za Jevreje i Rome. Potrebno je učiniti više da se ovo autentično mesto stradanja sačuva i pretvori u mesto kulture sećanja i učenja.
Photo: Miško Stanišić
OBRAZOVANJE
Obrazovanje
Učenje o Holokaustu nije samo civilizacijska, moralna, i ljudska obaveza, nego je važno i zato što učeći o našem zajedničkom životu sa Jevrejima učimo i o sebi i sopstvenoj istoriji, o izborima koje smo kroz istoriju činili, i još uvek činimo, i bolje ih razumemo.
Posebno u srpskom narodu koji ima snažnu antifašističku tradiciju i koji je i sam podneo strahovite žrtve kao meta terora i genocida, kao i u borbi protiv nacizma, istraživanje, učenje i sećanje na Holokaust treba da je prirodan i sastavni deo sećanja na sopstvenu istoriju.
Proces formiranja i prihvatanja savremenih vrednosti demokratije, tolerancije, pravne države, i poštovanja ljudskih i građanskih prava kao opštih civilizacijskih vrednosti započeo je nakon što se svet suočio sa obimom i strahotama zločina koje su nacisti i njihovi pomagači počinili, među kojima jedinstveno mesto ima upravo Holokaust.
Kultura sećanja i obrazovanje o Holokaustu su zato fundament razumevanja i učenja o ljudskim pravima, razvoja kritičkog mišljenja i kompetencija za demokratsku
kulturu, bez čega ne može biti društvenog napretka. Istovremeno, obrazovanje o Holokaustu je neophodan element u suprotstavljanju savremenom antisemitizmu koji je u porastu, ali i drugim oblicima mržnje i netolerancije, kakvi su anticiganizam, homofobija, islamofobija, rasizam, i drugim.
Pedagoški pristupi i iskustva u podučavanju i učenju o Holokaustu razvijani su, unapređivani i prikupljani decenijama. Iako danas znamo mnogo više o problemima i najboljim praksama, obrazovanje o Holokaustu i dalje predstavlja značajan izazov. Preporuke Međunarodne alijanse za sećanje na Holokaust o podučavanju i učenju o Holokaustu predstavljaju najznačajnije smernice za donosioce odluka, tvorce nastavnih programa i nastavnike u školama, memorijalnim centrima i muzejima.
PRIZNANJE "SEĆANJE NA HILDU DAJČ"
Priznanje „Sećanje na Hildu Dajč“ je godišnje priznanje ustanovljeno 2022. godine koje se dodeljuje svake godine početkom maja, nešto pre 10. maja Dana sećanja na žrtve Holokausta u Beogradu.
Priznanje „Sećanje na Hildu Dajč“ se dodeljuje pojedincima, institucijama ili organizacijama za značajan doprinos negovanju i unapređenju kulture sećanja,
odnosno za iskazanu građansku odgovornost i društvenu svest kroz aktivno angažovanje na identifikovanju i rešavanju nekog konkretnog društvenog problema ili izazova u lokalnoj zajednici, posebno među mladima.
Poziv za predlaganje kandidata za priznanje „Sećanje na Hildu Dajč” se objavljuje 8. decembra, na dan kada su 1941. godine Jevreji iz Beograda poslani u logor na Starom sajmištu.
Hilda Dajč 1922-1942
Hilda Dajč je bila 19-godišnja studentkinja arhitekture kada je dobrovoljno otišla u nemački logor na Starom sajmištu da bi radeći u logorskoj ambulanti pomagala bolesnim i iznemoglim jevrejskim zatočenicima. Četiri pisma koje je Hilda uspela da pošalje svojim drugaricama u Beogradu su retko svedočanstvo iz samog logora. Hilda je ubijena između marta i maja 1942. godine u pokretnoj gasnoj komori dušegupki zajedno sa drugim zatočenicima.
IMPRESSUM
Autor: Miško Stanišić
Dizajn: Darko Vuković
Dizajn mape i infografika: Miško Stanišić
Web dizajn: Skilltech Web Design
Publikacija „Neke reči o Holokaustu u Srbiji” je nastala kao nadograđena, unapređena i ažurirana verzija istoimene izložbe koju je Teraforming proizveo 2018. godine. Stručni saradnici na izradi verzije izložbe 2018. godine bili su:
– Dr Milan Koljanin, Memorijalni centar ,,Staro sajmište”, Beograd
– Nevena Bajalica, Teraforming, Novi Sad
– Aleksandar Todosijević, Udruženje za društvenu istoriju UDI Euroklio, Beograd
ISBN-978-86-900731-5-3
Izdavač: Teraforming
www.terraforming.org
Teraforming je međunarodno etablirana i nagrađivana organizacija civilnog društva iz Novog Sada osnovana 2008. godine. Kao regionalni lider na polju unapređenja kulture sećanja na Holokaust i borbe protiv antisemitizma i anticiganizma, Teraforming je jedan od nosilaca razvoja saradnje i razmene iskustava između najvažnijih institucija Republike Srbije i vodećih svetskih institucija na polju memorijalizacije i edukacije. Teraforming je posvećen osnaženju kulture sećanja , unapređenju obrazovanja o Holokaustu, i suprotstavljanju iskrivljenja i zloupotrebe istorije za promociju nacionalizma i mržnje.
O autoru:
Miško Stanišić je direktor i suosnivač organizacije Teraforming. Tokom više od 15 godina u oblasti memorijalizacije i obrazovanja, kao pedagog, specijalista za digitalne medije i ekspert na polju edukacije o Holokaustu, Miško je razvio brojne resurse, izložbe, kurseve i međunarodne projekte. Član je delegacije Republike Srbije u Međunarodnoj alijansi za sećanje na Holokaust IHRA, gde učestvuje u Radnoj grupi za obrazovanje i Komitetu za genocid nad Romima. Osnivač je Centra za borbu protiv antisemitizma i netolerancije, platforme za kreiranje nacionalne strategije za borbu protiv antisemitizma u Republici Srbiji, i jedan od inicijatora priznanja ,,Sećanje na Hildu Dajč”. Član je različitih međunarodnih mreža, ekspertskih tela i odbora za suprotstavljanje antisemitizmu, i edukaciju o Holokaustu i stradanjima Roma.
Literatura i reference:
– Nastavni materijal za borbu protiv antisemitizma (Milan Koljanin, Milovan Pisari, Aleksandar Todosijević, Miško Stanišić – Teraforming)
– Preporuke Međunarodne alijanse za sećanje na Holokaust IHRA
– Enciklopedija Holokausta (Memorijalni muzej Holokausta Sjedinjenih Američkih Država)
– Nastavni materijali Jad Vašema
Porodica Baruh na fotografiji snimljenoj u Beogradu pre rata: majka Mazal (rođ. Ruso), i deca Isak (1927), Streja (1928), Roza (1930) i Sofika (1931), dok je otac, Rahamim Baruh, verovatno fotografisao. Živeli su u Beogradu u Dubrovačkoj ulici br. 6. Mazal i deca Isak, Streja, Roza i Sofika su ubijeni u Jevrejskom logoru na Starom sajmištu. Rahamim je preživeo rat. Osim žene i dece izgubio je i braću Mošu i Ašrera. Rahamim se 1953. odselio u Izrael.
Photo Credit: Yad Vashem Photo Archive, Jerusalem. 4731/4
Top
Holokaust - zločin bez presedana
Reči kao zaboravljena imena
Jevreji
Holokaust
Antisemitizam
Izbeglice
Okupacija
Dehumanizacija
Propaganda
Kolaboracija
Pomagači
Otpor
Streljanja
Logori
Logor Sajmište
Srem pod NDH
Banat pod folksdojčerima
Bačka pod Mađarskom
Pirot pod Bugarskom
Život
Sećanje
Obrazovanje
Priznanje “Sećanje na Hildu Dajč”
Impressum
