Predgovor
Predgovor
Teraforming se nametnuo kao jedna od vodećih organizacija priznata širom sveta po svojim izuzetnim dostignućima i vrhunskim programima na polju promocije edukacije o Holokaustu i njenog značaja u današnjem društvu. Iako finansirana ograničenim sredstvima, organizacija postiže značajne rezultate i ostvaruje veliki uticaj na ovom polju. Teraforming je jedan od vodećih zagovornika promocije kulture sećanja na Holokaust, lokalno, nacionalno i međunarodno, daje snažan doprinos identifikaciji i očuvanju autentičnih istorijskih lokacija Holokausta koje su u opasnosti da budu zanemarene, zaboravljene ili uništene.
Teraforming obavlja izvanredan edukativni rad, suočava se sa onima koji pokušavaju da iskrive ili manipulišu ovom istorijom u nameri da šire mržnju, i stoji u solidarnosti sa jevrejskom zajednicom u borbi protiv savremenog antisemitizma.
Pored nastavnika, Teraforming radi sa arhivistima, bibliotekarima i muzejskim edukatorima, promovišući učenje zasnovano na činjenicama i savremenim pedagoškim principima u korištenju arhivske građe Holokausta i drugih istorijskih izvora. Teraformingov vizionarski projekat ,,Međunarodna bibliotečka platforma za obrazovanje o Holokaustu” je nagrađen priznanjem ,,Prof. Jehuda Bauer grant” Međunarodne alijanse za sećanje na Holokaust IHRA. Kroz svoje angažovane nastavne materijale i izložbe, Teraforming vešto povezuje prošlost sa sadašnjošću, predstavlja snažne lične priče, i naglašava važnost suzbijanja savremenog antisemitizma i anticiganizma.
Želim posebno da pohvalim osnivače organizacije, Miška Stanišića i Nevenu Bajalicu, za njihova značajna dostignuća. Kao priznati stručnjaci na međunarodnoj sceni oni daju značajan doprinos u oblikovanju razumevanja šta u praksi znači posvećenost obrazovanju i sećanju na Holokaust. S druge strane, među edukatorima u Srbiji i šire, Teraforming aktivno deli, promoviše i podržava misiju Međunarodne alijanse za sećanje na Holokaust, kao i obrazovnu filozofiju drugih uglednih organizacija poput Jad Vašema, Uneska i Saveta Evrope.
Podučavanje o genocidu nije lak zadatak. Postoji mnogo toga što treba znati, mnogo toga što treba ispravno razumeti, i to treba činiti sa mnogo odgovornosti. Kako, na primer, podučavati mlade o masovnim zločinima na način koji ne izaziva emocionalnu traumu, i kako se nositi sa teškim lokalnim nasleđem koje se otkriva autentičnim pripovedanjem prošlosti? Teraforming se ne libi teških tema i edukatorima nudi metodologije da se suoče sa kompleksnom materijom, i alate koji omogućavaju da se sa učenicima radi promišljeno i nijansirano, uključujući korišćenje grafičkih novela kao sredstva za suočavanje sa važnim pitanjima koja postavlja Holokaust. Imala sam zadovoljstvo da prisustvujem jednom od Teraformingovih seminara za edukatore u Srbiji i svedočila sam transformativnom efektu koji njihov rad ima na nastavnike.
Ova publikacija je odličan primer Teraformingovog pristupa: hrabra, ubedljiva, duboko dirljiva, sa ljudskim pričama u centru.
Rut-An Lenga (Ruth-Anne Lenga), profesor
Centar za obrazovanje o Holokaustu na Fakultetu za obrazovanje u Londonu (UCL Centre For Holocaust Education), zamenica šefa delegacije Velike Britanije u Međunarodnoj alijansi za sećanje na Holokaust (IHRA).
Specifični aspekti Holokausta u Srbiji
Specifični aspekti Holokausta u Srbiji
Jevreji u Kraljevini Jugoslaviji
U Kraljevini Jugoslaviji živelo je oko 82.000 Jevreja, od kojih oko 35.000 u Srbiji. Jevreji su činili malu zajednicu, koja je predstavljala svega 0,5% ukupne populacije Jugoslavije pre Drugog svetskog rata. Jevrejska zajednica, koja je vekovima doprinosila napretku društva u kojima je živela, a istovremeno čuvala svoj identitet, gotovo je u potpunosti nestala u Holokaustu.
Jevreji u Srbiji nakon Holokausta
Nakon oslobođenja 1945. godine, samo mali broj Jevreja, koji su uspeli da prežive, se vratio. Neki su preživeli rat kao borci u partizanima, neki su se skrivali pod lažnim identitetom, a neki su uprkos svemu preživeli užase nacističkih logora širom Evrope. Nekoliko godina nakon rata, mnogi od njih su emigrirali, uglavnom u Izrael. Obnova jevrejske zajednice bila je teška i izazovna. Među onima koji su preživeli i odlučili da ostanu, neki su pronašli snagu da izgrade novi život i stvore nove porodice, čineći tako osnovu nove jevrejske zajednice. Danas Savez jevrejskih opština Srbije ima oko 3.300 članova.
Jevrejske izbeglice u predratnoj Jugoslaviji
Tokom nacističkog progona u Nemačkoj krajem 1930-ih, oko 50.000 jevrejskih izbeglica je prošlo kroz Jugoslaviju do aprila 1941. Oko 4.000 jevrejskih izbeglica zateklo se na teritoriji Jugoslavije u trenutku nemačkog napada. Većina jevrejskih izbeglica u okupiranoj Srbiji je delila sudbinu lokalnih Jevreja, i ubijeni su u Holokaustu.
Snažan antifašistički otpor
Antifašistički pokret otpora proširio se Srbijom tokom leta 1941. Užička Republika je bila prva oslobođena teritorija u Evropi tokom Drugog svetskog rata i trajala je više od četiri meseca. Ustanak je ugušen brutalnim nemačkim odmazdama protiv civila, a prva meta su bili Jevreji.
Značajno učešće Jevreja u otporu
Kako bi se sklonili od progona, i kako bi dali doprinos u borbi protiv nemačkih okupatora i njihovih saradnika, mnogi Jevreji su se pridružili partizanskom oslobodilačkom pokretu. U narodnooslobodilačkoj borbi je učestvovalo 4.556 Jevreja. Neki su bili organizatori ustanka i zauzimali važne pozicije u vojnoj strukturi oslobodilačkog pokreta. 14 Jevreja je dostiglo čin generala, dok je 10 proglašeno narodnim herojima. U odnosu na ukupan broj Jevreja u društvu, učešće jugoslovenskih Jevreja u otporu bilo je jedno od najvećih u Evropi.
Više grupa žrtava
Iako su Jevreji bili meta sistematskog progona i ubistva na način koji je zločin Holokausta izdvajao od drugih, istovremeno su se u Srbiji dešavali i veliki zločini i masovna streljanja srpskih civila, Roma i pripadnika antifašističkog otpora. U isto vreme, vođen je i građanski rat između komunističkog antifašističkog pokreta i rojalista (koji su na kraju sarađivali sa nacistima), srpska kvislinška vlada pod nemačkom okupacijom stavila se na raspolaganje Nemcima i pomagala im u ostvarenju nacističkih ciljeva, Nezavisna Država Hrvatska je sprovodila genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima, a nasilje i sukobi između različitih etničkih i verskih grupa dešavali su se širom jugoslovenskih teritorija.
Različite okupacione sile i politike
Nakon što su Nemačka i njeni saveznici napali i uništili Jugoslaviju u aprilu 1941, najveći deo centralne Srbije je pao pod direktnu nemačku okupaciju, kao i teritorija Banata, kojom su upravljali lokalni Nemci – Folksdojčeri. Na severozapadu je Mađarska anektirala Bačku, dok je Nezavisna Država Hrvatska preuzela Srem. Bugarska je anektirala teritorije na zapadu, a južni delovi Srbije bili su anektirani od strane Italije i Albanije. Shodno tome, Holokaust se u različitim delovima okupirane Srbije odvijao u različitim periodima, a zločini su vršeni od strane različitih počinilaca i pod različitim okolnostima. Uprkos tim različitostima, posledice su na kraju svuda bile podjednako strašne, jer je preko 80% Jevreja ubijeno.
Nemci snose glavnu odgovornost za Holokaust
Iako su i drugi okupatori i njihovi saradnici takođe vršili zločine, pljačkali i ubijali Jevreje, Nemci su bili ti koji su pokrenuli, organizovali i uglavnom sproveli Holokaust u Srbiji, uključujući teritorije pod kontrolom Mađarske, Bugarske i Italije. Jedini izuzetak bila je Nezavisna Država Hrvatska, gde su Jevreji sa teritorije Srema uglavnom ubijani od strane ustaša.
Dve faze Holokausta u Srbiji
Holokaust u Srbiji pod nemačkom kontrolom izveden je u dve faze. U prvoj fazi Nemci vrše masovna hapšenja i ubijanja muškaraca na različitim lokacijama za masovna streljanja, a u drugoj fazi su u logor na Starom sajmištu dovedeni preostali Jevreju, većinom žene i deca, gde su ubrzo ubijeni. Holokaust se u Srbiji odigrao neposredno pre ili u isto vreme kada masovna ubistava Jevreja na istoku Evrope, što danas nazivamo i „Holokaust mecima“, a odluka o ubistvu svih srpskih Jevreja doneta je u vreme Vanzejske konferencije. Na taj način Holokaust u Srbiji u nekim aspektima može da se uporedi sa procesom odvijanja Holokausta u širem evropskom kontekstu, sa prvom fazom masovnih streljanja i drugom fazom industrijalizovanog masovnog ubistva u logoru smrti.
Masovne zločine čini Vermaht a ne SS
Masovna ubistva u Srbiji nisu počinile specijalne SS jedinice – Ajnzacgrupe, već Vermaht – obična nemačka vojska. Za ovaj zadatak, Nemci su posebno doveli austrijske trupe i motivisali ih da „osvete svoje očeve, koji su bili poniženi u Srbiji tokom Prvog svetskog rata“.
Stotinu za jednog – masovna streljanja muškaraca
Dok su antijevrejske mere sprovođene odmah nakon ulaska nemačkih trupa u Srbiju, uključujući obavezno identifikovanje, nošenje žute trake, ponižavajući prinudni rad, restrikcije, oduzimanje imovine, pljačku, antisemitsku propagandu i nasilje, masovna ubistva na teritoriji pod nemačkom okupacijom su počela već tokom kasnog leta 1941. godine, nakon izbijanja ustanka. Nemačke okupacione snage su izdale naredbu da se za svakog ubijenog Nemca od strane srpskih ustanika strelja stotinu civilnih talaca. Jevrejski muškarci su bili prvi na meti prilikom hapšenja talaca širom Srbije. Nemci su, sprovodeći ove masovne odmazde, istovremeno radili na suzbijanju ustanka u Srbiji i na ubijanju što većeg broja Jevreja, kao dela realizacije šireg plana uništavanja evropskih Jevreja. Tokom ovog perioda stradala je većina jevrejskog muškog stanovništva okupirane Srbije. Osim toga, hiljade Roma i srpskih civila hapšeni su i ubijeni u ovim masovnim streljanjima.
Gasni kamion – dušegupka
Do kasne jeseni 1941. godine, gotovo svi jevrejski muškarci na teritoriji pod nemačkom okupacijom bili su ubijeni. Početkom decembra 1941. godine, preostali Jevreji, većinom žene i deca, poslati su u koncentracioni logor na Starom sajmištu (tada nedaleko od Beograda – a danas u samom gradu). Svi oni, njih 6500, ubijeni su u roku od nekoliko nedelja između marta i maja 1942. godine u jednom gasnom kamionu, pokretnoj gasnoj komori, koji su vozila dvojica SS oficira. Nacisti su nakon toga izvestili Berlin da je „jevrejsko pitanje u Srbiji rešeno“. Tako je logor na Starom sajmištu postao simbol Holokausta i stradanja Jevreja u okupiranoj Srbiji.
Holokaust - zločin bez presedana
Holokaust - zločin bez preseHolokaust je bio sistematski i pod pokroviteljstvom države sproveden progon i ubijanje Jevreja, koji su počinili nacistička Nemačka i njeni saradnici u periodu od 1933. do 1945. godine. dana
Holokaust je zločin bez presedana u istoriji. Nacistička Nemačka je svoju ideologiju zasnovala na rasističkom antisemitizmu, a pred snom o novom svetskom poretku i životnom prostoru za nemačku naciju, uništenje Jevreja je Trećem rajhu postalo ne samo sredstvo, nego i cilj i smisao sopstvenog postojanja. Jer kada Nemačka već uveliko gubi rat, ubijanje Jevreja se uprkos tome, ili baš zbog toga, ubrzava i intenzivira.
Holokaust je zločin bez presedana u istoriji jer je iza projekta uništenja jedne manjinske zajednice stao kompletan aparatus snažne i moderne nemačke države, sa svim resursima, kapacitetima, administracijom, organizacijom. Svi segmenti, svi šarafi i zupčanici tog moćnog kompleksnog mehanizma radili su i okretali se sa samo jednim ciljem – ubiti sve Jevreje. Sva ministarstva, od privrede i poljoprivrede, energetike i saobraćaja, do kulture, informisanja i obrazovanja, preko službi za socijalna i porodična pitanja, ministarstva za omladinu i sport, do policije i vojske, svi su radili, marljivo i pedantno, kako bi ubili jedan celi narod.
Holokaust je zločin bez presedana u istoriji jer se odigrao na celom evropskom kontinentu, pošto nacisti nisu bili sami. Imali su pomagače širom Evrope koji su se svojevoljno i rado uključili u ovaj poduhvat, neretko samoinicijativno i bez nemačkog učešća ubijali svoje jevrejske komšije i sugrađane, ili su ih hapsili i predavali Nemcima. Kod nas su to činili mađarski i bugarski okupatori, lokalni Nemci – foklsdojčeri, ustaše tzv. Nezavisne Države Hrvatske, i drugi pomagači i saradnici okupatora. I u Srbiji smo imali kolaboracioniste i zločince: od Milana Nedića i njegovog celokupnog marionetskog režima, preko Dimitrija Ljotića i četnika Koste Pećanca, i raznih bezimenih i sitnih ljudi koji su koristili priliku da od tuđe nesreće nešto ukradu i ušićare.
Holokaust je zločin bez presedana u istoriji jer se dešavao pred očima desetina i desetina miliona nemih posmatrača, koji nisu želeli da vide, ili su se pravili da ne vide, ili su se plašili da vide, a neki, i to ne tako retko, su se i radovali i podržavali to što se dešavalo. Svi ti milioni nemih su suštinski omogućili da se ovaj zločin dogodi.
Iza ove tišine, umnogome se krije antisemitizam, najstarija mržnja, vekovima duboko usađivana u tkivo evropskog kulturnog identiteta.
Holokaust je bio prekretnica u svetskoj istoriji kao događaj koji je prelazio geografske granice i uticao na sve segmente društava kojih se doticao. Decenijama kasnije, društva i dalje traže načine da se nose sa sećanjem na Holokaust.
Kultura sećanja na Holokaust podrazumeva ne samo čuvanje sećanja na žrtve, nego i spoznavanje sopstvene lične i društvene odgovornosti i obaveze da se ugrožavanje građanskih i ljudskih prava prepozna, i da mu se suprotstavi. Tu posebno mesto zauzima suprotstavljanje savremenom antisemitizmu i zloupotrebi i iskrivljenju istorije u svrhu promocije nacionalizma, straha i mržnje.
Photo Credit: Yad Vashem Photo Archive, Jerusalem. 9162/2
Julija i Erih Fišer u Beogradu pre Drugog svetskog rata. Julija je rođena kao Julija Sandel 27. maja 1915. u Slavonskom Brodu od majke Ester, rođ. Tenenbaum, i oca Menakema. Živela je u Beogradu gde je radila kao nastavnica u Medicinskoj školi. Julija je bila udata za Erika Fišera, lekara i poručnika Jugoslovenske vojske.
Ubijena je 3. februara 1942. Bilo joj je 27 godina.
Reči kao zaboravljena imena: znače više nego što mogu da kažu
David Albahari
David Albahari (1948–2023) bio je srpsko-jevrejski pisac. Među njegovim mnogobrojnim značajnim delima izdvaja se roman „Gec i Majer“. Radnja je ispričana kroz naraciju jevrejskog učitelja u savremenom Beogradu koji razmišlja o dvojici nemačkih SS oficira koji su upravljali gasnim kamionom, ubijajući svih 6.500 Jevreja u koncentracionom logoru na Starom sajmištu.
