Grafičke novele mogu da se posmatraju kao priče ispričane u slikama tj. pisane i ilustrovane u stilu stripa. Iako su grafičke novele pojava relativno novijeg datuma, ovakav način literarnog i slikovnog pripovedanja se koristi u različitim oblicima beć vekovima, kao npr. crteži na zidovima pećina, egipatski hijeroglifi ili srednjovekovne tepiserije poput one čuvene iz Bajea.
Termin ”grafička novela” prvi je upotrebio Ričard Kajl (Richard Kyle) u eseju objavljenom novembra 1964 u strip publikaciji Kapa-alfa (Capa-Alpha), ali se izraz ustalio tek krajem sedamdesetih godina. Od 2001. godine ”grafička novela” se koristi kao jedna od standardnih kategorija u informacijskom kodeksu u izdavaštvu.
Prvom grafičkom novelom mnogi smatraju publikaciju ”Avanture Ovadija Oldbaha” švajcarskog karikaturiste Rudolfa Topfera (Rodolphe Töpffer) objavljenu još 1828. godine. Strip je postao veoma popularan dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka, a pravu ”eksploziju” popularnosti izazvalo je prvo izdanje o Supermenu koje se pojavilo 1938. godine. Široj publici je manje poznato da je Supermen kreiran od strane dvojice američkih studenata jevrejskog porekla kao odgovor na nacistički koncept o arijevskom nemačkom ”superčoveku” (Übermensch). Zato je Supermen kojeg kreiraju Džo Šuster (Joe Schuster) i Džeri Zigel (Jerry Siegel) nepobedivi heroj koji voli sve ljude bez obzira na njihovo poreklo, a svoj život posvećuje odbrani pravde i demokratije. Na taj način je ovaj strip imao i dimenziju socijalno-političkog angažmana, pa i određenu edukativnu ulogu u širenju svesti o zlu nacizma.
Iako je grafička novela već odavno priznata kao umetnički izraz (strip se naziva i ”deveta umetnost”) pojedini roditelji, nastavnici i pedagozi smatraju da grafičke novele svojim sadržajem nisu primerene mladima. Ali, baš kao što je slučaj i sa drugim savremenim oblicima naracije kao što su npr. animacija i film, i u svetu grafičke novele ima visokokvalitetnih umetničkih dometa, kao i masovno produciranih izdanja niskog kvaliteta. Odbacivanje grafičke novele kao ”neprimerene” samo zbog njenog formata – narativnog jezika baziranog na ilustracijama, zapravo je posledica predrasuda.
Aleksandar Todosijević
nastavnik istorije
1. Kako grafičke novele promovišu pismenosti?
Motivacija
Grafičke novele snažno privlače i motivišu decu da čitaju. Školski bibliotekari i edukatori su primetili izuzetan uspeh u radu sa decom putem grafičkih novela, navodeći posebno njihovi popularnost kod „nevoljnih“ čitalaca, kao grupe koju je tradicionalno teško da motivišu da zavole literaturu. U isto vreme, grafičke novele sa kompleksnim zapletom i narativnom strukturom mogu da zadovolje i napredne čitaoce. Primena grafičkih novela u nastavi jedna je od metoda pomoću kojih možemo dopreti do učenika koji su „nevoljni čitaoci“, odnosno koji teško savladavaju tradicionalni tekst. Grafičke novele mogu da imaju značajnu primenu u radu sa decom sa posebnim potrebama, u cilju obogaćivanja jezika i osposobljavanja da savladaju čitanje kroz kombinaciju kratkog teksta i slikovnog sadržaja.
2. Da li su grafičke novele „prave knjige“?
Da li su grafičke novele „literatura“? Da li se čitanje grafičke novele može računati kao „pravo čitanje“?
Prevazilaženje predrasuda
Već smo pomenuli da pojedini roditelji i nastavnici smatraju da grafičke novele nisu „vrsta literature pogodna za čitanje“, koja bi pomogla mladima da izrastu kao čitaoci i obogate kulturu izražavanja. Ustaljeno je verovanja da stripovi vrše loš uticaj na mlade i da podrivaju jezičku kulturu. Međutim, bibliotekari i pedagozi u radu sa mladima sve više prepoznaju kvalitetne grafičke novele kao jednu od metoda „pričanja priča“ u cilju motivisanja dece koja ne vole da se „druže“ sa knjigom da postanu čitaoci. Na taj način se podstiče sticanje čitalačkih navika kod mladih.
Ideja da su grafičke novele previše pojednostavljene priče je zastarela. Kvalitetne grafičke novele dostupne današnjim čitaocima su takav materijal koji zahteva čitalačke veštine razumevanja sadržaja u istoj meri kao tradicionalna proza. One zahtevaju od čitaoca da budu aktivno uključeni u proces dekodiranja sadržaja i da razumeju narativnu strukturu, metafore i simboliku. Upotrebom vizuelnih sadržaja kroz pripovedanje, tj. intertekstualnost, čitanje grafičkih novela može pomoći studentima da razviju čitalačke veštine potrebne da razumeju izazovna dela, uključujući i književne klasike.
Da li grafičke novele imaju svoje mesto u nastavnom planu i programu (kurikulumu) nastave istorije?
Mnogi učitelji i pedagozi su uočili veliki uspeh u postignućima kod dece kada su integrisali grafičke novele u nastavu, posebno u oblasti engleskog jezika, srpskog jezika i umetnosti. Otkrili su da grafičke novele mogu biti korisni alati koji pomažu učenicima da kritički analiziraju pojedine aspekte jezika, književnosti i umetnosti. Grafičke novele kombinuju pisani narativ i slike na jedinstven način, u stanju su da ispričaju priču kroz dijalog ili da pruže informaciju, objasne pojam ili izazovu emociju putem smenjivanja slika.
Grafičke novele traže svoj put da uđu u škole. Istorijske grafičke novele predstavljaju veliku mogućnost da učenicima približe prošlost i osavremene tradicionalnu nastavu istorije. Bogatstvo narativne strukture i slojevitost sadržaja su jedan od načina da pomognu učenicima da razumeju kompleksnost pojedinih pojava i procesa u istoriji. Rad sa učenicima putem grafičkih novela pomaže im da razumeju neke od najvećih izazova istoriografije, naročito osetljivih i kontraverznih pitanja kao što su: zločini genocida, Holokaust, terorizam i sl. Analizom grafičkih novela produbljujemo razumevanje pojednih složenih istorijskih procesa u odnosu na tradicionalan način nastave koji se zasniva na pukoj interpretaciji sadržaja. Učenje putem igre (gejmifikacija) jeste danas jedan od najvećih pedagoških izazova.
Nastavnici mogu da koriste široku lepezu metoda korišćenja grafičkih novela u nastavi:
- strip kao ilustracija – analiza vizuelnih izvora znanja;
- strip kao izvor informacije – jedan od oblika savladavanja novog gradiva;
- strip kao osnova za pokretanje razgovora i diskusije sa učenicima;
- samostalna izrada stripova – putem primene IKT-a (internet servisa ili digitalnih alata) učenici prave svoje vizuelne priče.
3. Neke od najboljih grafičkih novela pogodnih za upotrebu u nastavi
Maus
Maus je priča Arta Špigelmana o životu njegovih roditelja, Jevreja, u okupiranoj Poljskoj tokom Drugog svetskog rata. Ovo delo na alegorijski način opisuje osetljiva pitanja Holokausta, gde su Jevreji prikazani kao miševi, a nacisti kao mačke. Obrađena su sva važna pitanja Holokausta od antisemitizma do zloglasnog logora Aušvic. „Maus“ je jedini strip dobitnik Pulicerove nagrade.
Persepolis
Persepolis je grafiča novela Marđan Satrapi koja opisuje Islamsku revoluciju u Iranu kroz oči deteta. To je zapravo autobiografska priča o odrastanju u Iranu koja se prepliće sa revolucionarnim i političkim temama. Persepolis je postala bestseler u SAD, a animirana adaptacija nominovana je za Oskara i nagrađena Zlatnom palmom na Kanskom festivalu.
4. Zbirka Ester – nastavni materijali zasnovani na jeziku grafičkih novela
Da li su grafičke novele „literatura“? Da li se čitanje grafičke novele može računati kao „pravo čitanje“?
Kako „čitati“ grafičke novele – metodološko uputstvo nastavnicima
Učenici nisu dovoljno osposobljeni da „čitaju“ tj. analiziraju pisane istorijske izvore (dokumente), fotografije, video i audio zapise. Mnogi nastavnici nerado koriste vizuelne istorijske izvore u nastavi i retko ih kritički analiziraju sa učenicima kao što to čine sa pisanim tekstom. Edukativni materijali koji se oslanjaju na jezik grafičke novele ne primenju se dovoljno u nastavi istorije u Republici Srbiji. Zbirka ”Ester” predstavlja pokušaj da se nastavnicima omoguće kvalitetni nastavni materijali zasnovani na jeziku grafičkih novela i da se primene u nastavi istorije.
Jasno moramo podvući da vizuelni materijali grafičke novele nisu istorijski izvor, ali, takođe, jako je bitno naglasiti da su nastali na osnovu proučavanja relevantnih istorijskih izvora. Njihov zadatak jeste da osvetle pojedine događaje koje nisu sačuvani na fotografijama ili video zapisu, već ih rekonstruišu uz pomoć dokumenata ili drugih istorijskih izvora. U procesu nastajanja ovog materijala učestvovali su stručnjaci istoričari, arhivari i pedagozi iz Srbije, Nemačke, Austrije i Holandije, upravo iz razloga da pomognu ilustratorima da rekonstruišu istorijske događaje, mesta i likove, te da na taj način obezbede što je moguće veću istorijsku akuratnost ovog dela.
a) Analiza scena (situacija) iz svakodnevnog života
Učenici imaju zadatak da tragaju za informacijama na slici u odnosu na društvene aspekte toga vremena. Njihovi istraživački zadaci treba da budu usmereni na prikupljanje informacija, uočavanje slojevitih nijansi slike i „čitanje skrivenih“ informacija sa fotografije.
Primer 1
VREME: Nedelja 3. septembar 1939. | MESTO: ul. Pariska, Kalemagdan, Beograd
Dan na trkama
Nad Beogradom je osvanuo predivan letnji dan. Aleksandar je uzbuđen – danas se u Beogradu održava veliki Grand Pri na stazi oko Kalemegdana! Sa svojim najboljim drugarom iz razreda, Bogdanom, o ovoj trci je razgovarao već nedeljama. Aleksandrov otac Rihard je održao obećanje da će ih obojicu povesti na trke, pa su na tribine preko puta Francuske ambasade stigli još rano ujutro. Spremni da na trkama provedu celi dan poneli su korpu sa hranom. (…)
Zadaci za istraživače
Opiši šta vidiš na slici. Koji događaj je u pitanju? Istraži na internetu na osnovu teksta iz Politike iz tog vremena o pomenutom događaju. Gde se odigrao pomenuti događaj? Fotografiši svojim telefonom ili tabletom kako danas izgleda to mesto. Rekonstruiši na osnovu fotografije koje sve građevine prepoznaješ na slici. Opiši kako su ljudi obučeni? Uoči da li postoje socijalne razlike među okupljenim građanima. Zaključi da li se beogradski Jevreji razlikuju od ostalih građana? Zbog čega je dan kada se održavaju auto-trke značajan u opštoj istoriji? Šta se tada dogodilo? (Uporedno analiziraj vremenske šeme Evropa – Srbija, i ilustraciju)
b) Uporedna analiza slika nastalih na istom mestu u različitim vremenskim periodima
Osnovni zadatak koji imaju učenici je da na osnovu vizuelnih materijala istražuju istorijske promene kontinuiteta u kontekstu istorije svakodnevnog života Jevreja pre rata i za vreme Holokausta. Na ilustracijama su predstavljeni isti likovi na istom prostoru, ali u drugačijim istorijskim okolnostima.
Primer 2
22.9.1940.
Prva scena predstavlja predratni život, proslavu Šabata. Uočavamo punu kuću gostiju, muziku, tu su i Srbi i Jevreji, večera…
17.10.1941.
Sledeća scena prikazuje istu situaciju – Šabat, ali pod drugačijim okolnostima. Muškarci su odvedeni i vlada tužna i sumorna atmosfera. Mnogo stvari iz stana nedostaje.
8.12.1941.
U završnoj sceni svi se već pakuju za Sajmište – dakle još jedan korak bliže samom kraju.
Zadaci za istraživače
Višeslojnost ilustracija otvara više mogućnosti nastavnicima za primenu u učionici. Mogućnost organizovanja radionice na kojoj bi učenici podeljeni u grupe istraživali:
- Ko su likovi na slikama? Svi likovi su stvarni, njihove sudbine pratimo na osnovu dokumenta i istorijskih izvora. Učenici na osnovu tekstova, fotografija i istorijskih izvora istražuju o njihovim sudbinama.
- Predmeti u stanu – Na osnovu posleratne prijave ratne štete saznajemo koje su sve predmete imali u stanu (Zašto pojedini predmeti nedostaju? Zašto Jevreji nisu smeli da imaju radio? …)
- Kakav je bio položaj Jevreja pre i za vreme Drugog svetskog rata u Beogradu (Zašto nose žute trake? Zbog čega muškarci nedostaju na drugoj slici?)
c) Učenje na istorijskim lokalitetima
Učenje na istorijskim lokalitetima predstavlja veliki izazov za učenike. Određeni broj časova ili vannastavnih aktivnosti nastavnici bi trebalo da posvete učenju na istorijskim lokalitetima, muzejima, i sl.
Primer 3
Pored uporedne anlaize ilustracija nastalih na istom mestu (lokalitetu) koje smo objasnili u prethodnom primeru, možemo učenike izvesti iz učionice i odvesti na mesto dešavanja – u ovom slučaju Staro Sajmište. Scene prikazane na ilustracijama nadovezuju se na priču o sudbini porodice Demajo. Na osnovu priče o sudbini porodice Demajo možemo da izvršimo analizu svakodnevnog života Jevreja pre rata. Isto tako analiziramo stradanje Jevreja tokom Drugog svetskog rata u Holokaustu.
Zadaci za istraživače
Nastavnik organizuje javni čas na Sajmištu. Učenici koriste telefone i tablete kako bi snimali najznačajnije lokalitete na Sajmištu. Fotografišu Spomenik, Centralnu kulu, Spasićev paviljon, Mađarski paviljon i druge objekte. Na osnovu izvora znanja na koje ih nastavnik upućuje putem interneta rekonstruišu kako je jevrejski logor Zemun izgledao tokom rata i predstavljaju najznačajnije informacije o logoru tokom Drugog svetskog rata.
5. Osnovne metodološke napomene nastavnicima
Društvena istorija (istorija svakodnevnog života lokalnih zajednica)
Edukativni materijali koji se oslanjaju na jezik grafičkih novela pomaže nam da putem istorije svakodnevnog života upoznamo učenike sa elementima svakodnevnog života, kao što su odnosi u porodici, ishrana, obrazovanje, dečje igre, zabava, staništa, odevanje itd. Podstičemo radoznalost, kreativnost i istraživački duh kod učenika. Učenici treba da se osposobe da formiraju jasniju sliku o prošlim vremenima, da ovladaju elementarnim procedurama prikupljanja istorijske građe, kao i da razviju kritički odnos prema njoj. Učenici bi trebalo da se upoznaju sa specifičnostima dinamike kulturnih promena i da nauče kako da sagledaju sebe u kontekstu „drugog“, da bi sopstveni identitet što potpunije integrisali u širi kontekst sadašnjosti. Promišljanje istorije iz ugla pojedinca čini istoriju relevantnijom i pokazuje istorijski trenutak u „životu malog čoveka“, a ne samo vladara, državnika, vojskovođa, … Ulazeći u život „malog čoveka“ možemo pokazati karakter određene države i sistema, ali i kako su određene verske i etničke zajednice živele na određenoj teritoriji.
Nastava o Holokaustu, genocidu i drugim oblicima diskriminacija nije dovoljno zastupljena u obrazovnom sistemu Republike Srbije. U nastavnom planu i programu za osnovne škole u Srbiji ne postoji posebna nastavna tema, niti nastavna jedinica koja se bavi Holokaustom. Gradivo u udžbenicima istorije o Holokaustu prenosi se kroz informaciju, brojke i statistiku. U svakodnevnoj praksi nastava o Holokaustu temelji se na usvajanju bazičnih informacija o stradanjima u logorima smrti Aušvicu, Jasenovcu i dr. Ovakav pristup složenom problemu kao što je Holokaust i njemu srodnim pojavama onemogućuje jasan fokus nastavnika na temu, a shodno tome učenici nisu u stanju da formiraju celovitu sliku i razumeju uzroke i posledice najvećeg zločina u istoriji čovečanstva. Time im je otežano sticanje jedinstvene i produbljene slike o ovim značajnim istorijskim pojavama.
Edukativni materijali koji se oslanjaju na jezik grafičkih novela omogućavaju nam da pokažemo da se iza statističkih podataka, brojki i statistika kriju stvarne osobe. Lična priča je ono što ostaje upamćeno, što nam pomaže da se sećamo. Autentične priče putem grafičkih novela o pojedincima i porodicama stradalim u Holokaustu pomažu deci da vide ljudsko lice i da istorijska zbivanja analiziraju i promišljaju na analitički način – slojevito i višedimenzionalno. Suština učenja o Holokaustu je da ne zaboravimo kako se ne bi ponovilo.
